De man op Alexanderplatz

Vandaag 22 jaar geleden vond er, als apotheose van de burgerprotesten in de DDR, een enorme volksdemonstratie plaats op en rond de Alexanderplatz in Oost-Berlijn. Omdat ik toch in de stad was, besloot ik daar een kijkje te gaan nemen. Grensstation S-Bhf Friedrichstrasse bleek een onneembare vesting omdat de daar aanwezige grenstroepen niet van plan waren de inreisprocedure te versnellen en er een onganse hoeveelheid mensen stond te dringen voor de paspoortcontrole. Daar had ik geen trek in, dus keerde ik weerom naar West-Berlijn om het aan de grens bij Checkpoint Charlie te proberen. Ik werd nog wel staande gehouden door een verbaasde grensbeambte die in de gaten had dat ik rechtsomkeert maakte zonder in de DDR te zijn geweest en daar een verklaring voor verlangde… Eenmaal bij Checkpoint Charlie bleek de wachtrij nóg langer, maar hier had men de te nemen route door het grenslabyrinth enigsinds ingekort. Wederom had ik geen zin om achter in de rij aan te sluiten en na wat rondkijken merkte ik op dat de gewone route, zoals hier beschreven, niet gebruikt werd. Ik besloot om eens te kijken of ik via die gebruikelijke route de rij wachtenden kon omzeilen. En inderdaad; alle deuren bleken open te staan, van paspoortcontrole was geen sprake, ik werd nergens tegengehouden, zodat ik via deze route doodleuk Oost-Berlijn kon binnenwandelen…

Eenmaal op de Alexanderplatz heb ik temidden van de enorme mensenmenigte wat foto’s gemaakt en over één ervan wil ik iets vertellen. Het is de foto hierboven, die hierrr in hoge resolutie is te bekijken. Het is de menigte op Alexanderplatz, op de rug gezien, met de voor Oost-Berlijn typerende socialistische neubauten in de achtergrond. Maar ergens links van het midden, in het derde kwadrant zeg maar, staat een man me aan te kijken. Hij staat rustig een sigaretje te roken en te zien aan de ruimte om hem heen, ga ik ervan uit dat hij daar in z’n eentje aanwezig is. Ik was tijdens het maken van de foto te druk om de gebouwen in de achtergrond recht op de prent te krijgen, dus merkte ik de man pas op toen ik de zojuist ontwikkelde foto met een knijper aan de drooglijn hing. Sindsdien heb ik me wel eens afgevraagd wie die man kon zijn. Stasi wellicht? Zou kunnen, want in zo’n demonstrerende massa in de hoofdstad van een land in ontbinding lopen natuurlijk ook heel wat types van de Staatssicherheit rond. Op een of andere manier vond ik het wel mooi, zo’n man die tegendraads z’n rug naar de demonstrerende massa keert…

De foto heeft jaren opgeborgen gezeten in een kartonnen doos, tot er opeens zoiets als internet kwam aanwaaien en ik deze, en nog vele andere foto’s, op Flickr heb gezet. En toen was daar opeens een emailtje van een kunstenares uit Berlijn-Wedding die de man als een vriend van haar meende te herkennen en me vroeg of ik haar het bestand in een hoge resolutie wilde toezenden, zodat ze er een afdruk voor aan de muur van kon maken. Natuurlijk heb ik dat gedaan, waarbij ik tevens naar de naam van de man heb gevraagd. Welnu; het blijkt de West-Berlijnse schilder Lothar Böhme te zijn…

Dat vind ík nou leuk… :-)

De enclave’s van Berlijn

Na de tweedeling van Berlijn onstonden er op sommige plaatsen langs het grensgebied merkwaardige situaties met stukjes grond die aan de verkeerde kant van de grens lagen. Het ging in veel gevallen om West-Berlijnse stukjes natuur of weilandjes die opeens op het grondgebied van de DDR lagen. Er waren op een gegeven moment niet minder dan twaalf van zulke westerse enclave’s in de DDR en veel ervan waren vanuit het westen volkomen ontoegankelijk, zoals bijvoorbeeld de Laßzinswiesen, een weiland ten noorden van de Laßzinssee, gelegen op een steenworp afstand van Eiskeller, wat een andere West-Berlijnse enclave was, waarin weer drie stukjes DDR gebied lagen. Enclave’s in een enclave dus…
Een andere enclave was Wüste Mark, vlakbij de grensovergang Dreilinden. Dat in de DDR gelegen weiland was eigendom van een boer uit Zehlendorf, die na de bouw van De Muur niet meer bij z’n akker kon komen. Pas in 1965 kreeg hij toestemming om via de grensovergang naar z’n grond te gaan. Vandaag de dag zijn de contouren van die weilandenclave nog duidelijk te zien in het bosrijke gebied naast Autobahn 115.
Ook redelijk bizar waren de volkstuinenclave’s Erlengrund en Fichtewiese, waarbij de volkstuineigenaren bij De Muur moesten aanbellen om toegang te krijgen, doch alleen op door de DDR bepaalde tijdstippen.
Er waren in Berlijn tevens twee grote bewoonde enclave’s die door middel van slechts één toegangsweg bereikbaar waren. Dat waren de West-Berlijnse enclave Steinstücken, die tegen Potsdam-Babelsberg aan lag, alleen te bereiken via de Bernhard-Beyer Strasse en de op West-Berlijns grondgebied gesitueerde Oostduitse enclave Klein Glienicke, die vanuit de DDR alleen via een zwaar bewaakt bruggetje aan de Lankestrasse toegankelijk was en waarin drie stukjes West-Berlijns gebied lagen die de drie Böttcherberg enclave’s werden genoemd. Meer info en landkaarten op deze webpagina

Doodlopende Steinstrasse in de enclave Steinstücken

 

Een wel heel merkwaardig enclave lag tot 1988 op de Potsdamer Platz en dat vier hectare metende stukje grond stond bekend als de Lenne Dreieck. Het gebied wat binnen de driehoek Lennestrasse, Bellevuestrasse en Eberstrasse lag was namelijk DDR grondgebied. De autoriteiten in Oost-Berlijn hadden er voor gekozen om De Muur parallel aan de Ebertstrasse neer te zetten en de afgesneden taartpunt te laten voor wat hij was. Maar het niet ommuurde lapje grond bleef wél Oostduits gebied en de West-Berlijnse autoriteiten hadden er dus niets te vertellen. Het gevolg was dat er eind 80er jaren een vrijstaat van hippies, chaoten, links-radikalen, kunstenaars en vrijdenkers ontstond, die daar waren neergestreken uit protest tegen de nogal megalomane West-Berlijnse verkeersplannen voor dat gebied. Blijkbaar zag de DDR de bewoners van de Lenne Driehoek als vluchtelingen van het verderfelijke Westerse systeem en lieten ze de chaos oogluikend toe. De driehoek stond vol met woonwagens en tenten en er heerste gezellige anarchie. Die vrolijkheid was echter van korte duur want in de zomer van 1988 kwamen Oost en West-Berlijn een gebiedsruil overeen waardoor de driehoek weer West-Berlijns grondgebied werd. De bewoners verzetten zich hevig tegen ontruiming door de West-Berlijnse politie maar waren omsingeld. Hun enige uitweg was richting Oost-Berlijn en aldus klommen ongeveer 180 bewoners met hulp van DDR grenssoldaten over De Muur, waarna ze in gereedstaande vrachtwagens door de grensstrook werden weggevoerd, een heerlijk ontbijtje als gasten van de DDR kregen geserveerd om vervolgens allervriendelijkst te worden uitgezwaaid op grensstation Friedrichstrasse alwaar ze op de S-Bahn naar West-Berlijn werden gezet. Het is voor zover na te gaan de enige keer geweest dat er mensen over De Muur van West naar Oost zijn gevlucht. Het hele West-Berlijnse autobahn en tunnelplan werd achterhaald door de val van De Muur en heutzutage maakt de driehoek deel uit van de volgebouwde nieuwe Potsdamer Platz…

Van Friedrichstrasse naar Zoo

S-Bhf Friedrichstrasse, Oost-Berlijn 1990

Tijdens een van m’n vele bezoeken aan Berlijn zag ik opeens een serie koopvideo’s in de winkels liggen met daarop ritjes met de S- of de U-Bahn, gezien vanuit het perspectief van de machinist, in het Duits zo mooi Führerstandsmitfahrt genoemd. Tegenwoordig haalt men daar de schouders over op en zegt men “boeie” want er staan inmiddels wagonladingen video’s met Führerstandsmitfahrten op Youtube, maar toen, in 1993, was het best bijzonder. Dermate bijzonder dat de Sender Freies Berlin (SFB) er brood in zag meerdere lijnen van de BVG van begin tot eind te vereeuwigen. En aangezien ik wel wat heb met treintjes in het algemeen en de Berlijnse S- en U-Bahn in het bijzonder, heb ik toen een aantal van die video’s gekocht.

Ik heb bewust gekozen voor de S3 van Erkner naar Potsdam (92 minuten) omdat die lijn zowel door Oost als West-Berlijn rijdt en twee keer de oude zonegrens passeert. Ik heb het traject tussen S-Bhf Friedrichstrasse en Bhf Zoo op Youtube gezet:

We noteren 1993 en anno 2011 blijkt veel, zoniet alles, langs de spoorlijn verdwenen of veranderd te zijn. We zien het oude Lehrter Stadtbahnhof, wat het laatste S-Bhf in West-Berlijn was alvorens je de grens met Oost-Berlijn passeerde en wat ooit op de monumentenlijst stond maar wat desondanks werd gesloopt om plaats te maken voor het nieuwe Hauptbahnhof! En we zien Bhf Zoo, de trotse, maar inmiddels tot Regionalbanhhof gedegradeerde poort tot West-Berlijn, waar het vergeven was van de junks en andere dropouts. Dit is het beeld van Berlijn zoals ik het mij herinner; zo zag de stad er ten tijde van de tweedeling ongeveer uit.

Een andere interessante opname is die van de U1 van Krumme Lanke naar Warschauer Strasse, omdat die lijn voor een groot deel bovengronds ligt én omdat de opname net na 14 oktober 1995 is gemaakt, toen de zojuist gerestaureerde Oberbaumbrücke tezamen met U-Bhf Warschauer Strasse weer in gebruik werd genomen. En de ware Berlijnliefhebber weet dat de Oberbaumbrücke een 34 jaar lang voor de U-Bahn onbegaanbare grensbrug tussen Kreuzberg en Friedrichshain was. Al die jaren was U-Bhf Schlesisches Tor het eindstation en lag deze bocht er ongebruikt bij… Kortom, een opname met een historisch tintje! Bekijk zelf een fragment uit die video; het traject van Kottbusser Tor naar Warschauer Strasse. De stops op de verschillende stations heb ik ingekort…

De Berliner Mauerweg

De Berliner Mauerweg

De Berliner Mauerweg is een fietspad van pakweg 170 kilometer dat grotendeels is aangelegd op of in de buurt van de voormalige grens tussen West en Oost-Berlijn. Het pad volgt zo goed en zo kwaad als het gaat de exacte route van de Berlijnse Muur en loopt grotendeels over de oude Kolonnenweg van de oostduitse grenstroepen. Helemaal exact kan dat niet omdat de grens bijvoorbeeld ooit door het midden van de Spree en de Havel liep. Of over spoorwegknooppunten, zoals tussen S-Bhf Bornholmer Strasse en S-Bhf Wollankstrasse. Op andere plaatsen zijn gebouwen verrezen of hekken geplaatst en je stuit zelfs ergens op een manege waar paarden je dromerig staan aan te staren. Ook het gegeven “Privatgrundstück” is een hardnekkig verschijnsel waar de Muurfietser met name rond de Griebnitzsee en de Gross Glienicker See mee geconfronteerd wordt. Op die plaatsen moet een omweg worden gemaakt maar uiteindelijk kom je weer op of in de buurt van de oude grenslijn terecht. (meer…)

Güst Friedrichstrasse

Eerst maar eens een kop koffie met warm appelgebak bij Café Adler, zittend bij het raam met uitzicht op de grensovergang aan de Friedrichstrasse, beter bekend als Checkpoint Charlie. Het is ergens in de jaren 80 van de vorige eeuw en de Berlijnse Muur staat nog fier overeind. Eenmaal buiten het café sta ik op het kruispunt Friedrichstrasse-Zimmerstrasse en kijk ik naar links. In de verte staan twee autowrakken, een oranje VW Passat en een oude bruine Alfa. Die twee wrakken hebben daar echt járenlang gestaan. Telkens dacht ik, ze zullen inmiddels wel weg zijn, maar bij een volgend bezoek stonden ze er dan gewoon nog. Als ik naar rechts kijk zie ik het spuuglelijke gebouw van Axel Springer, die z’n hoofdkwartier van Bild Zeitung pal aan de Muur heeft neergezet, puur om de oostduitsers te zieken…

Friedrichstrasse

Maar vandaag ga ik niet naar links of rechts maar rechtdoor, over de dikke witte streep op het wegdek, over de grens, Oost-Berlijn in. Voor het eerst. Ik zwaai m’n rugzak over m’n schouder en zie dat ik vanuit een wachttoren in de gaten gehouden en gefotografeerd word. Mijn tronie zal dus ook wel ergens in de archieven van de stasi te vinden zijn :-) Ik loop het korte stukje van de grenslijn naar het huisje naast de wachttoren, waarvan ik vermoed dat ik daar naar binnen moet. Niemand komt me tegemoet en niemand wijst me de weg. Bordjes met uitleg over de grensprocedure ontbreken. Eenmaal binnen had ik een paspoortcontrole verwacht maar ik blijk me in een soort wachtkamertje te bevinden. Ook hier ben ik alleen en heb ik geen idee hoe ik verder moet. Na een poosje hoor ik gezoem en een harde klik, waarna er in de hoek van de wachtkamer een deur openspringt. Ik neem aan dat ik word geacht door die deur te stappen en dat doe ik dan maar. Klik; de deur valt achter me dicht en daar sta ik dan, in een smal gangetje met tegenover mij wederom zo’n deur. Ook dicht. Alles om me heen is van dat typische bruine oostduitse nephout. Een stem vraagt me om m’n paspoort. Ik kijk verbaasd omhoog en inderdaad, daar blijkt een grensbeambte te zitten. Ik had ‘m vanwege de hoogte van de balie niet opgemerkt. Langzaam dringt het tot me door dat hier een stukje doordachte psychologische indoctrinatie aan de gang is. Een bezoeker uit het vijandige Westen moet letterlijk en figuurlijk opkijken tegen een beambte uit het vredelievende Oosten en vice versa. De balie begint bij mij op ooghoogte en ik ben 1,89… De beambte zit traag in een enorm dik boek te bladeren terwijl hij zo nu en dan streng op me neerkijkt. Hij zegt niets, legt na verloop van tijd het boek terzijde en mept een stempel in m’n paspoort, wat ik zwijgend van hem terugkrijg. Dan klinkt er weer gezoem en geklik en springt de tegenoverliggene deur open. Ik loop verder en beland bij een loket waar ik westduitse marken tegen een 1:1 koers voor oostduitse exemplaren moet wisselen. In West-Berlijn, bij Bahnhof Zoo, is de koers 1:10, maar het leek me niet verstandig om bij m’n eerste bezoek aan Oost-Berlijn meteen aan valutasmokkel te doen. Na de verplichte geldwissel en het uiterst precies opschrijven van de inhoud van m’n portemonnaie, kom ik bij een volgende balie alwaar een jonge grenswacht wil weten wat er in m’n rugzak zit terwijl hij ondertussen m’n Nikon aandachtig bekijkt. In m’n rugzak zit een regenjas. De weersvoorspelling was die ochtend niet heel gunstig dus zo’n jas kon wel eens van pas komen, dacht ik. De grenswacht dacht er anders over en zei letterlijk: “het regent niet in onze mooie DDR…” Met tegenzin gaf hij me m’n regenjas en rugzak terug en met een korte hoofdknik gaf hij aan dat ik verder mocht. Wéér een gang met aan het einde een deur. Wéér gezoem en geklik. Nu stond ik opeens buiten. In een kooi. De kooi liet zich nog het beste vergelijken met zo’n kooi in een circus waardoor leeuwen naar de piste geleidt worden. Zo’n kooi dus. Aan het eind van de kooi zat een hek. Maar dat was op slot. Ik bleef geduldig wachten op gezoem en geklik maar dat bleef uit. Even verderop stond een grenswacht die niet van plan leek in actie te komen, tót ik hem vroeg of ik de stad in mocht. Pas toen kwam hij in beweging, opende het hek en na nog een paar meter stond ik in Oost-Berlijn. Maar ik moest het éérst vragen! Aan de Oost Berlijnse kant van de grens zag ik een man wezenloos door de grens heen naar het westen staren. Een Trabant kwam reutelt de hoek om en verdween in een vrijwel lege Friedrichstrasse. Ergens bij een overheidsgebouw zag ik een portret van Egon Krenz, dus blijkbaar hing er al verandering in de oostduitse lucht…

Na meer dan 20 jaar diep ik dit uit m’n geheugen op en denk, was het wel zo? Overdrijf ik niet? Tot ik het boek Berlijn 1989-2009 van Cees Nooteboom las. In dat boek beschrijft Nooteboom ongeveer dezelfde procedure. M’n geheugen nept me dus niet. Dat boek is trouwens een aanrader. Een tijdreis…

Pin It on Pinterest