Tijdens de Tweede Wereldoorlog had Duitsland arbeidskrachten nodig. Heel veel arbeidskrachten. En dus werden er dwangarbeiders uit bezette gebieden gehaald en door de nationaal-socialisten in groten getale ondergebracht in barakken, zodat ze vanuit daar aan het werk konden worden gezet. Alleen al in Berlijn werden er ruim 3.000 van zulke kampen voor dwangarbeiders gebouwd. Van alle kampen die er in Berlijn waren, is het kamp in Schöneweide het enige dat nog te bezoeken is. In het NS-Zwangsarbeit Dokumentationszentrum is nu een indrukwekkende tentoonstelling te zien in de voormalige barakken. Het geeft een huiveringwekkende blik in het leven van de dwangarbeiders in het Derde Rijk.

20160924-_dsf9818-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

Voormalige barrakken voor dwangarbeiders in Berlijn-Schöneweide

Dwangarbeid tijdens de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd een groot deel van de mannelijke bevolking ingezet als militair en via de Arbeitseinsatz werden andere burgers gedwongen ingezet om de productie in landbouw en industrie op peil te houden. Al vanaf 1933, het jaar waarin Hitler als rijkskanselier van nazi-Duitsland aantrad, werden mensen gedwongen tot dwangarbeid in werkkampen.

Willekeurige politieke tegenstanders en groeperingen die door de nationaalsocialisten als minderwaardig werden bestempeld, werden en masse in werkkampen geplaatst. Naar schatting rond de 26 miljoen mensen – waaronder krijgsgevangen, gevangenen in concentratiekampen en Joden – werkten onvrijwillig in de bezette landen en in het Reichsgebiet. Het bewaken en terroriseren van de miljoenen dwangarbeiders was als aanvulling op het vervolgen van politieke tegenstanders en minderheden de belangrijkste taak van de politie, de Gestapo en van justitie. Van de dwangarbeid heeft nazi-Duitsland flink geprofiteerd. Zonder dwangarbeiders was de oorlog waarschijnlijk eerder gestopt omdat de Duitse economie dan al in elkaar was gestort.

20160924-_dsf9809-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

De ene dwangarbeider is de andere niet

Burgers werden door de nationaal-socialisten op grote schaal ingezet voor dwangarbeid. De behandeling die zij kregen was miserabel. Hoe miserabel? Dat ging in gradaties. Hoe lager de dwangarbeiders op de ladder van minderwaardig stonden, des te afgrijselijker waren de omstandigheden. West-Europeanen (Nederlanders, Belgen, Fransen) stonden relatief gelijk aan Duitsers, lager op de ladder stonden de Tsjechen en de Serviërs, daarna kwamen de Polen. Nog onder de Polen stonden de Sovjets, die door de nationaal-socialisten de benaming ‘Ostarbeiter’ opgestempeld kregen en de als zodoende gekenmerkte kleding moesten dragen.

20160924-_dsf9798-berlijnblog

De rassistische ideeën van de nationaal-socialisten bepaalden onder andere de nettolonen. West-Europeanen en Tsjechen kregen bijvoorbeeld hetzelfde loon als Duitsers. Voor Poolse en Sovjet arbeiders betaalden de bedrijven weliswaar hetzelfde brutoloon, er moesten wel meer bijzondere heffingen over betaald worden. In de praktijk kreeg een Duitse dwangarbeider 44 Reichsmark aan nettoloon, een Russische dwangarbeider hield na heffing slechts 5 Reichsmark over.

Ook arbeidsomstandighedenwetten waren er voor Ostarbeiter niet, ondanks dat zij wel het gevaarlijkste werk moesten doen. Hogere posities hadden ze zelden tot nooit. Zwangere vrouwen werden erop aan gedrongen abortus te laten plegen omdat nakomelingen niet gewenst waren. Heimaturlaub (vakantie om het thuisfront te bezoeken)? Dat bestond alleen voor West-Europeanen. Hoewel, dat was tot 1944. De voortdurende oorlog bracht verscherpte regels met zich mee: langere werkdagen, kortere pauzes, meerdere controles en hardere straffen. Het bestaan voor dwangarbeiders was lichamelijk en geestelijk zwaar en bovendien uitzichtloos. Een hel.

20160924-p1240460-berlijnblog

Werkkampen en het GBI-Lager 75/76 in Berlijn-Schöneweide

Rond de 30.000 werkkampen werden er gebouwd, waarvan zo’n 3.000 in Berlijn. Vooral in de industrierijke wijken zoals Ober- en Niederschöneweide werden veel kampen voor dwangarbeiders gebouwd. De tijd die dwangarbeiders niet onderweg waren, konden ze tenslotte aan het werk worden gezet. De sanitaire voorzieningen in de kampen waren schaars. Honger, uitputting en slechte arbeidsomstandigheden leidde tot veel zieken onder de dwangarbeiders

Het barakkenkamp in Schöneweide werd in de herfst van 1943 gebouwd door de speciale instantie Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt (GBI), onder leiding van de belangrijke nazi-architect Albert Speer. Het zogenoemde GBI-Lager 75/76 bestond uit 13 stenen woonbarakken met een capaciteit voor 2.160 inwonenden. Op het terrein werden vooral Italiaanse militairen en arbeiders gesitueerd, maar er werden ook veel dwangarbeiders uit West- en Oost-Europa ondergebracht, evenals vrouwelijke gevangenen van een buitenkamp van het concentratiekamp Sachsenhausen nabij Berlijn. Ze werden gedwongen om te werken op de bouwplaatsen van de Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt, in nabij gelegen fabrieken van Petrix (batterijfabrikant) en A. Pierburg (metaalgroothandel) en voor het Reichsbahnausbesserungswerk (nu beter bekend als het culturele complex RAW-Gelände).

20160924-_dsf9802-berlijnblog

Bezoek aan het documentatiecentrum voor NS-dwangarbeid

Na de Tweede Wereldoorlog werd het barakkenkamp in Schöneweide al snel voor andere doeleinden ingezet. In 1946 trok een vaccininstituut in de barakken 1 – 6 en werden er o.a. werkplaatsen, een sauna en een kinderopvang ingericht in de barakken 7 – 13. Pas in 2006, na 10 jaar inzet door actiegroepen in Berlijn en Brandenburg voor het behoud van de barakken, werd het documentatiecentrum voor dwangarbeid onder het NS-regime geopend om de geschiedenis verder te kunnen vertellen.

20160924-_dsf9780-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

Wat is er nog te zien?

Van de oorspronkelijk 13 barakken op het terrein zijn er nog 11 behouden gebleven. Deze zijn als onderdeel van het documentatiecentrum te bezoeken. Ondanks de aanpassingen die de verschillende instituten na 1945 aan het terrein hebben doorgevoerd, is het complex in Schöneweide uniek. Sinds 1995 staat het terrein onder monumentenbescherming.

Bij een bezoek kun je vrij over het terrein wandelen en enkele barakken van binnen bekijken:

  • Permanente tentoonstelling ‘Alltag Zwangsarbeit 1938 – 1945′
    De tentoonstelling begint met de woorden: “niemand kon tijdens de nazi-periode in Duitsland wonen zonder ze te pas en te onpas tegen te komen: dwangarbeiders uit heel Europa waren overal aanwezig”. Gedurende de – overigens erg goed gestructureerde – tentoonstelling kom je stap voor stap te weten waarom er dwangarbeiders werden ingezet, waar ze vandaan kwamen en wat de omstandigheden voor hen waren. Naast de algemene informatie worden ook enkele persoonlijke verhalen van dwangarbeiders verteld door middel van teksten, beelden en audiofragmenten. De combinatie uit algemene informatie en persoonlijke verhalen geeft een gruwelijke kijk in het leven van dwangarbeiders onder het nazi-regime.

20160924-_dsf9797-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

De tentoonstelling is voorzien van veel multimedia en is bovendien erg goed gestructureerd

  • Tijdelijke tentoonstelling ‘Batterien für die Wehrmacht’
    In de tijdelijke tentoonstellingsruimte was een tentoonstelling te zien de specifieke omstandigheden voor dwangarbeiders bij de batterijfabrikant Petrix. Deze tentoonstelling is nog t/m 2 juli 2017 te bezoeken.
  • Barak terug gebracht in originele staat
    In barak 13 is te zien hoe de barakken er toentertijd van binnen hebben uitgezien. Lange betonnen gangen kenmerken de barakken. Als je op de details let, kun je nog talrijke inscripties vinden van de Italiaanse militairen en dwangarbeiders die hier tussen 1943 en 1954 verbleven. Ondanks dat deze barak ook door het Rode Leger als opslag- en werkplaats in gebruik is geweest, zijn hier nog de meeste sporen van het oorspronkelijke werkkamp terug te zien.

barak13

Barak 13 geeft een idee van hoe zo’n barak er toentertijd van binnen uitzag

Een ondergewaardeerd museum 

Op een zonnige nazomerzaterdag bezocht ik het documentatiecentrum. Tot mijn grote verbazing waren er helemaal geen andere bezoekers op het terrein aanwezig. Niet 1. En dat voor zo’n kwalitatief en boeiend museum dat nog gratis is ook. Misschien omdat je niet veel leest over dit museum? Onterecht, naar mijn mening. Ik denk dat dit wel één van de meest ondergewaardeerde plekken is die ik tot nu toe in Berlijn heb bezocht. Dit museum echt verdient meer bezoekers. Niet alleen omdat het ontzettend goed is opgezet en er nog veel te zien is, maar ook omdat het een belangrijk deel van de geschiedenis van nazi-Duitsland vertelt.

NS-Zwangsarbeit Dokumentationszentrum
Adres: Britzer Straße 5
OV: S Schöneweide (vanaf daar ongeveer 10 minuten wandelen)
Openingstijden: dinsdag – zondag, 10:00 – 18:00
Entree: Gratis
Rondleidingen: elke eerste en derde zondag van de maand om 15:00 (gratis en aanmelding niet verplicht)
Website: www.dz-ns-zwangsarbeit.de
➤ Meer lezen: restanten van de Tweede Wereldoorlog in Berlijn

20160924-_dsf9818-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-_dsf9805-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-_dsf9785-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-_dsf9793-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-p1240459-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-_dsf9792-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

20160924-_dsf9814-berlijnblog-ns-zwangsarbeitslager-in-schoneweide

Nieuwsbrief

Nieuwsbrief

Meld je aan voor mijn maandelijkse nieuwsbrief en onvang de laatste updates en exclusieve Berlijntips gratis in je inbox.

Je hebt je nu aangemeld voor de BerlijnBlog nieuwsbrief. Dank je wel!

Pin It on Pinterest

Share This