In de serie Mijn verhaal over de Berlijnse Muur komen mensen aan het word die bijzondere persoonlijke herinneringen hebben aan de Berlijnse Muur. In deze artikelen maken jaartallen en opsommingen van feiten plaats voor persoonlijke verhalen. Door verschillende verhalen uit verschillende invalshoeken een podium te bieden, hoop ik met deze artikelenreeks een beter beeld te creëren van het leven van toen.

Vandaag is het woord aan Ulrike Nagel. Ik ken Ulrike persoonlijk als een hele open, positieve en spontane vrouw. Omdat ze jaren in Nederland heeft gewoond, vergeet ik soms dat ze haar jeugd voor een groot deel heeft doorgebracht in Berlijn. In Oost-Berlijn. Ze vertelt over de luxe en dorpse vertrouwen in Marzahn, de wens naar Barbies en over die muur waarover ze op school eigenlijk nooit iets vertelden.

Vertel kort iets over jezelf
Ik was 10 toen de muur viel. Op mijn 5e kwam ik in 1984 in Berlijn wonen. Ik ben geboren aan de Oostzee, in Greifswald, waar mijn ouders studeerden. Destijds gingen heel veel Oost-Duitsers vanuit alle streken naar de hoofdstad van de DDR; mijn moeder kwam uit het noorden, mijn vader uit het zuiden. Berlijn was destijds al de plek waar je moest zijn voor een goede werkplek en dus verhuisden we naar een 2-kamer-appartement met een kolenkachel. Ik herinner me dat het altijd koud was en dat mijn vader iedere ochtend naar de kelder moest om kolen te halen. Dat werden mijn ouders snel beu en dus grepen ze de kans midden jarig 80 om in één van de gloednieuwe Plattenbauten in Marzahn te gaan wonen. Centrale verwarming en meteen warm water zonder boiler – dat wilde iedereen wel en dus woonden we daar in totaal 9 jaar, in het begin nog tussen de zandbergen, met heel veel andere jonge gezinnen. Tot mijn 19e bleef ik in Berlijn en ging naar de middelbare school in de wijk Lichtenberg; daarna wilde ik de ‘wijde wereld’ in en dat werd Nederland.

mijn verhaal ulrike nagel 2

Wat is je eerste herinnering aan de Berlijnse Muur?
Marzahn ligt ver uit het centrum. Wij woonden ook nog eens aan de rand van Marzahn, Ahrensfelde, daar waar de stad ophoudt. Het duurt ongeveer drie kwartier voordat je in de binnenstad bent. Dat er een muur was, wist ik heel lang helemaal niet. Ik kan me niet herinneren dat ze daar op school ooit iets over vertelden en ook van mijn ouders hoorde ik er niets over. Ik was het wel gewend om als klein kind al de S-Bahn te nemen en naar het werk van mijn moeder te gaan. Zij werkte in de buurt van Friedrichstrasse, vlak bij de grens. Je moest enorm ver lopen om bij haar werkplek te komen en na de Wende werd dat makkelijker. Als je één halte verder uitstapte (destijds Lehrter Stadtbahnhof, nu Hauptbahnhof), bleek de weg naar haar werk veel korter te zijn. Maar zo ver lopen, dat had dus met de muur te maken.
Voor de val van de muur heb ik de muur zelf nooit bewust gezien. Mijn eerste herinnering is pas van februari 1990. Toen gingen we met familie speciaal naar de muur om te kijken, en foto’s te maken. We wandelden van de Brandenburger Tor naar de Rijksdag en ik weet nog dat ik het absurd vond hoe dicht die twee gebouwen op elkaar stonden. Dat de lijn en dus de muur tussen die twee zo ongelofelijk smal was. En dat je nu dus zomaar naar die andere kant kon lopen. Ook al had ik daarvoor geen benul van de muur, ‘m nooit gezien, ik besefte wel dat er nu iets heel erg anders was dan daarvoor. Dat je daarvoor een heleboel dingen niet kon doen en vooral ook een heleboel dingen niet kon kopen. Van dat bezoek begin 1990 zijn er ook foto’s, niet veel, want mijn ouders voelden zich helemaal niet geroepen om zomaar in dat ding te gaan hakken. Mauerspechte – dat vonden zij maar niks. Ze waren al lang blij dat hij weg zou gaan, maar tussen de menigte gaan staan en er zelf iets uithakken – dat deden ze niet.

Heb je ooit een grensovergang gepasseerd – hoe voelde dat?
Als kind kwam ik nooit in West-Berlijn of West-Duitsland. Terwijl wij daar wel familie hadden wonen. Ik weet dat mijn moeder eens is uitgenodigd voor een verjaardag in de buurt van Beckum, en toen haar aanvraag was goedgekeurd, ging zij in haar eentje. Mijn vader en ik bleven gewoon thuis. Ook al was ik vrij klein, ik was me er wel degelijk bewust van dat zij een grens passeert en dat zij naar een ander land gaat waar wij niet zomaar kunnen komen. Hoe dat komt? Door het speelgoed. In de late jaren ’80 hadden wij gewoon West-Duitse televisiezenders en door de reclame wisten alle kinderen wel heel goed wat je allemaal voor speelgoed kon kopen. En ja, dat was veel kleurrijker en spannender dan wat bij ons te koop was. Ik wilde niets liever dan een Barbie, ook omdat één van mijn beste vriendinnen haar hele kamer vol had liggen met Westers speelgoed, want haar grootouders woonden in Oostenrijk en stuurden geregeld pakjes op. Zij had de Westerse versie van Pippi Langkous (dat zijn blauwe boekjes in Duitsland, nog steeds), terwijl ik de ingekorte witte Oost-Duitse versie had. Ze had Barbies en ze had knuffels met een rugzakje op die je helemaal om kon keren, zodat ze in hun eigen tas verdwenen. In fel roze, blauw, groen. Ik kende de spullen ook van de Intershop, een winkel waar je West-Duitse spullen kon kopen, maar eerst je geld moest omwisselen. Mijn overgrootoma ging daar wel eens met mij naar toe en het was een walhalla. Het rook er ontzettend lekker naar koffie en Haribo en er waren Monchichis; heel exotisch. Ik wilde het allemaal. Uiteindelijk nam mijn moeder voor mij een Steffi mee, een nep-Barbie, waar ik ook heel even teleurgesteld over was. Ze had wel een jurk die licht gaf in het donker, en dat was wel enorm gaaf, vond ik.
De eerste grensovergang die ik zelf over ging, was op 11 november 1989, twee dagen nadat de muur was gevallen. Ik ging met mijn vader en mijn overgrootoma; op weg naar haar twee zussen in West-Berlijn. Volgens mij was het de grensovergang Invalidenstrasse. Volgens mij waren we te voet en het ging gewoon heel soepel: we mochten doorlopen nadat we onze paspoorten hadden laten zien. Ik voelde er niet zo heel veel bij, maar was me wel degelijk ervan bewust dat dit iets bijzonders was. Dat we nu naar een wereld gingen die voor ons heel erg onbekend was.

Hoe heeft de Berlijnse Muur je leven beïnvloed?
Niet zozeer de muur, maar het leven in Oost-Duitsland heeft ervoor gezorgd dat ik met de normen en waarden van het socialisme ben opgegroeid. Als scholier leerden we bepaalde regels; de liefde voor je ouders, de dagelijkse reiniging van het lichaam, dat je je best deed met sporten en dat je altijd je allerbest moet doen op school – dat waren dingen die je niet alleen vanuit huis meekreeg, maar waar de staat letterlijk invloed op uitoefende. Ik werd Jungpionier en Thälmannpionier (jeugdverenigingen waar je je eigenlijk niet aan kon onttrekken en die vooral symboolkarakter hadden), ik streefde er naar om mijn schoolrapport voor de hele school uitgereikt te krijgen. Een streber was ik; en dat was precies wat de staat je ook inpeperde. Hoe je moest zijn. Ik was een voorbeeldige leerling, ik kreeg buttons opgespeld voor ‘Gutes Sozialistisches Lernen in der Schule’ en daar was ik trots op. Wat het allemaal echt betekende – dat had ik op die leeftijd natuurlijk niet door.
Voor onze familie was het wel vanzelfsprekend dat we in dit land woonden. We kenden het niet anders. Mijn overgrootoma is met mijn oma na de oorlog gevlucht uit wat destijds Duitsland was en nu Polen (Pommern) en alles wat de DDR te bieden had, was voor hen een ongekende luxe. Warm water, fijne woningen, wasmachines, genoeg te eten – dingen die het leven veel makkelijker maakten dan het daarvoor ooit was geweest. Iedereen had werk, alles was op zich prima geregeld. De donkere kanten van de dictatuur voelden wij amper. Mijn ouders wel, zij waren 30 toen de muur viel en zij zagen ook aankomen dat de staat het niet langer meer zou volhouden. De economie was op, de argumenten van de politici waren alleen nog maar façade – en zij voelden dat feilloos aan. Toch was deze staat ons thuis.
Twee zussen van mijn overgrootoma waren na de oorlog toevallig aan de Westkant beland – gewoon omdat ze net ietsje verder gingen reizen. Dat vind ik wel altijd een aparte gewaarwording. Contact was er wel, meestal via ansichtkaarten of af en toe een telefoontje. En van wat nichtjes kregen we gedragen poloshirts en truien, die waren kleurrijker dan onze kleren. Maar ik heb nooit gemerkt dat iemand erg verdrietig was dat de rest van de familie ergens anders zat. Het was zo, dus ja. Ik heb een nogal pragmatische familie. Zij legden zich erbij neer. Toen de muur gevallen was, hadden de zussen weer meer contact met elkaar, maar het was te merken dat het niet altijd van harte ging. Mijn overgrootoma zei altijd dat ze daar alleen maar over geld praten en dat ze niet eens zelf taarten kunnen bakken, maar die gewoon uit de diepvries pakten. En dat vond ze vreselijk. Er was weinig gemeenschappelijke basis meer na 40 jaar.
Inmiddels ben ik vanaf 1989 natuurlijk in dat ‘nieuwe Duitsland’ opgegroeid en negen jaar later in Nederland. Op die manier ben ik toch behoorlijk ‘verwesterd’. Ik ben achteraf blij dat ik niet meer als tiener in de DDR moest leven – ik denk dat mij dan zeker was opgevallen dat er van alles en nog wat niet deugde aan deze staat. Maar zo heb ik vooral een beschermde en heel erg zelfstandige jeugd gehad, waarin ik zelf mijn gang kon gaan in de stad, als 6-jarige al een eigen sleutel had en mijn eigen pannenkoeken bakte omdat mijn ouders allebei werkten. Heel modern eigenlijk.

Hoe heb je de val van de Berlijnse muur beleefd?
Op de avond dat de muur echt ‘viel’, sliep ik gewoon. We woonden dus ver van het centrum, mijn vader had die avond gekaart met vrienden, had wat borrels op en lag al te slapen. Mijn moeder was de enige die nog wakker was en het nieuws zag. Ze probeerde mijn vader nog wakker te schudden, maar die snurkte door. Ze hebben geen aanstalten gemaakt om zo laat ’s avonds nog naar het centrum te gaan.
Toen we op 11 november bij de Invalidenstrasse dus voor het eerst de grens overgingen, was dat zonder mijn moeder. Zij had Ijslands gestudeerd en probeerde al jaren om eens naar dat land te reizen. Vlak voordat de muur viel had ze eindelijk haar visum en haar vlucht ging op 10 november! Dat was heel toevallig en zij werd dan ook door de Ijslandse presidente ontvangen omdat ze de eerste Oost-Duitse was die na de val van de muur naar Ijsland reisde. We waren dus met z’n drieën, mijn vader, mijn overgrootoma en ik en we gingen ons Begrüßungsgeld ophalen en onze familieleden opzoeken. Dat was volgens mij in de buurt van de Kurfürstendamm. We stonden een tijdje in de rij tot we het geld hadden en werden toen door onze familie opgehaald. Ik weet er niet veel meer van, maar één van de eerste dingen die een groot-tante van mij deed was me meeslepen naar een McDonalds. Ze liep naar de rietjes, pakte er een hele stapel uit en drukte die in mijn hand. “Deze mag je hier gratis meenemen!” En ik was wel degelijk onder de indruk. Niet dat het gratis was (bij ons kostten levensmiddelen en dat soort dingen immers heel erg weinig), maar dat de rietjes zo dik waren. Ik kende alleen maar hele dunne rietjes die we ook gebruikten om zeepbellen te maken, want bellenblaasflesjes bestonden niet. Regelmatig slikte je dan een beetje zeepwater door als je het te ver had opgezogen, heel vies.
We zagen etalages met kerstmannen van chocola, wel één meter hoog. En we kochten een Barbie. Een echte. Dat was eigenlijk mijn hoogtepunt na de val van de muur. Die pop heb ik gekoesterd en vertroeteld en heel veel mee gespeeld, mijn moeder naaide zelf kleren voor haar. En het bleef mijn enige, zo bijzonder was het.
En daarna? Toen de muur al een tijdje gevallen was? Veranderde de wereld voor mij alleen heel geleidelijk. Mijn moeder hield haar baan gelukkig, mijn vader niet; hij begon als vertegenwoordiger voor West-Duitse bedrijven en dat ging met horten en stoten de jaren daarna. We kregen nieuw geld, ik ging naar het gymnasium precies op het moment dat West-Duitse kinderen ook de overstap van de basisschool naar de volgende school maakten. Iedereen kocht een videorecorder en op de lege parkeerplaatsen van Marzahn verrezen videotheken. Met pornofilms op de bovenste plank; dat staat me nog zo voor ogen. Ik vergroeide gewoon met dat nieuwe land, het voelde voor mij niet als een abrupte overgang.

mijn verhaal ulrike nagel

Hoe vind je Berlijn veranderd sinds de Berlijnse Muur is gevallen?
Enorm. Oost-Berlijn was grijs en stil. Althans, dat idee heb ik. Koude woningen, veel kolenkachels, weinig gezellige winkels. Ik heb dat soort herinneringen natuurlijk niet allemaal in mijn hoofd, maar als ik nu foto’s zie uit die tijd, dan is de verandering gigantisch. Marzahn was lelijk met de betonnen platen en overal aarde en zand. Destijds werden natuurlijk pas de eerste bomen geplant, inmiddels is het één van de groenste wijken. Als kind zag ik dat niet hoor; wij hadden daar de tijd van ons leven. Alle ouders werkten fulltime en dus gingen wij met groepjes op stap. We klommen over de zandbergen, kropen door de betonnen buizen die overal lagen, liepen de supermarkt (Kaufhalle) in en kochten lolli’s voor 5 Pfennig. Of een broodje. Kostte ook maar 5 Pfennig. We verzamelden oud papier en glazen door bij mensen aan te bellen. Die gaven het ons allemaal mee en wij leverden het weer af en spaarden het geld in een spaarbus in onze klas.
Al die dingen bestaan niet meer. Kinderen van zes zie je tegenwoordig weinig meer alleen door Berlijn klauteren; kolenkachels zijn er ook nog maar een paar en de stad is bruisend geworden. Ik heb Berlijn natuurlijk in 1998 al een keertje vaarwel gezegd en heb vanuit Nederland nog beter kunnen zien wat er allemaal verandert. Iedere keer als ik weer bij mijn ouders kwam, was er een nieuwe giga bouwput. Potsdamer Platz. De Hauptbahnhof. De regeringsgebouwen naast de Rijksdag. Een ineens stralend witte Brandenburger Tor in plaats van de oude grijze die ik gewend was. De stad is veel internationaler geworden, vooral de afgelopen tien jaar. Nog steeds ben ik het liefst in het oostelijke gedeelte. Hier staan de oude gebouwen, hier zijn fijne en hippe winkeltjes gekomen, bijvoorbeeld in Friedrichshain waar vroeger alleen woningen waren, maar geen winkels. Nu kun je er rondsnuffelen in boekenwinkels, kledingboetiekjes, stoffenzaken, lunchen en koffie drinken. Of russische thee. Of Marokkaanse. Of Chai Latte. Je kunt het zo gek niet bedenken, of het is hier te krijgen. Na vijf voetstappen sta je al voor het volgende café. In West-Berlijn voel ik nog wel eens hoe het vroeger moet zijn geweest, ook een bepaalde idylle, een eigen wereldje dat alleen de West-Berlijners met elkaar deelden. Dat gevoel overkomt me als ik een oud dametje in een café in Charlottenburg zie zitten. Toch blijf ik een Oost-Berlijns meisje. De stad is veel dynamischer geworden, levendig. Dag en nacht. En heeft toch een bepaalde rust en ruimte weten te behouden. Hopelijk blijft die ook de komende jaren nog een beetje bewaard. Maar ik denk dat het waar is wat Karl Scheffler ooit zei: “Berlin ist dazu verdammt, immerfort zu werden und niemals zu sein.”

Bedankt Ulrike, dat je jouw verhaal met ons wilde delen!

Heb jij ook een bijzondere herinnering aan de Berlijnse Muur en vind je het leuk om jouw persoonlijke verhaal of foto’s te delen op BerlijnBlog?

Graag! Neem dan contact met mij op.

Nieuwsbrief

Nieuwsbrief

Meld je aan voor mijn maandelijkse nieuwsbrief en onvang de laatste updates en exclusieve Berlijntips gratis in je inbox.

Je hebt je nu aangemeld voor de BerlijnBlog nieuwsbrief. Dank je wel!

Pin It on Pinterest

Share This