Van de vele observatietorens die er tijdens de Koude Oorlog in Berlijn stonden, zijn er nog maar een handjevol overgebleven. Extra bijzonder dus, dat ik onlangs een exemplaar in Berlijn-Weißensee tegen het lijf fietste. Meer dan 300 DDR-wachttorens stonden er langs de Berlijnse Muur om de grens in de gaten te houden. Grenssoldaten hielden de wacht en moesten voorkomen dat mensen zonder toestemming naar West-Berlijn zouden vluchten. Ook verder bij de muur vandaan stonden er wachttorens. Deze wachttoren in Weißensee is zo’n exemplaar. De afgelopen jaren is de toren overwoekerd door planten en volgespoten met graffiti: deze wachttoren in Weißensee is overduidelijk aan zijn lot overgelaten.
Tijd voor een kleine ontdekkingstocht! Waarom stond hij daar eigenlijk? En wat zou er nog te zien zijn in deze wachttoren?
Niet langs de Berlijnse Muur
Vijf kilometer bij de Berlijnse Muur vandaan staat één van de weinige overgebleven observatietorens uit DDR-tijden. Waarom stond die toren juist daar? Niet om vluchtpogingen te verhinderen maar wel om nieuwsgierige aagjes uit de buurt te houden. Naast de 302 wachttorens langs de Berlijnse Muur stonden er ook elders in de DDR wachttorens om belangrijk terrein van het Ministerium für Staatssicherheit, oftewel de Stasi, de binnenlandse veiligheidsdienst en inlichtingendienst van de DDR, te bewaken. Zo stonden er wachttorens rondon om de Stasi-gevangenis Hohenschönhausen en bij het Stasi-hoofdkwartier aan de Magdalenenstraße. Deze toren (1970) stond op het terrein van de Hauptabteilung Personenschutz (HA PS). Deze afdeling was voor de bescherming van de staat en de staatspartij SED verantwoordelijk. Wat dat concreet betekende? De Hauptabteilung Personenschutz bood fysieke bescherming aan de partijleiding van de SED tijdens bijvoorbeeld evenementen en bezoek aan het buitenland, waarborgde de veiligheid van staatsbezoek, bewaakte de huizen van Stasimedewerkers en hield Protokollstrecken in de gaten. In totaal werkten er 3.770 officiële en inofficiële werknemers voor de HA PS. Het is bizar hoeveel mensen er voor de Stasi werkzaam waren, zeker als je bedenkt dat het inwoneraantal van de DDR rond de 17 miljoen schommelde. In totaal hebben tussen 1950 en 1989 wel 274.000 mensen voor de Stasi gewerkt.
Een strategische locatie langs de Protokollstrecke
De locatie van de HA PS was strategisch gekozen langs de Protokollstrecke tussen Wandlitz en Mitte, het Oost-Berlijnse centrum. Hier pendelden de hoge pieven van de staatspartij, die bijna allemaal in de commune Wandlitz woonden, regelmatig langs op weg naar het parlement, de belangrijke kantoren en miniseries in Mitte. De vaste pendelroute werd ook gebruikt voor konvooi van politieke leiders en buitenlands staatsbezoek. De route werd streng bewaakt en daarbij kwam het regelmatig tot versperringen, tot groot ongenoegen van de rest van het verkeer. Wat de geheime dienst van de DDR verder allemaal in haar schild voerde, was voor de buitenwereld strikt geheim. Het gehele terrein in Weißensee werd dus streng bewaakt. Iedereen die niet bij de Stasi werkzaam was, had geen idee van wat er allemaal op dit terrein gebeurde. Zelfs voor de meeste inwoners van Weißensee was het een grote black box, ookal hadden de meesten wel een vermoeden dat de Stasi hier een vinger in de pap had.
De geschiedenis van het terrein gaat trouwens nog verder terug in de tijd. Voordat de Stasi introk, was het terrein in handen van Askania. Hun wapenproductie eindigde hier in 1945 toen het Rode Leger het gebied bezette. In 1953 werd het terrein overgedragen aan het Ministerie voor Staatsveiligheid en trok de HA PS in.
Verlaten en vergeten
Net als veel stukken Berlijnse Muur, moesten ook de wachttorens het na de ineenstorting van de DDR ontgelden. In groten getale werden ze uit het straatbeeld verwijderd. Waarom juist deze toren er nog staat? Je zou het bij het aanzien van de toren niet zeggen maar de toren staat inmiddels unter Denkmalschutz (staat op de monumentenlijst). Daarom had ik eigenlijk niet verwacht dat ik de toren zo makkelijk zou kunnen bezoeken, maar zoals vaker in Berlijn, zegt Denkmalschutz soms helemaal niets. Van beveiliging was namelijk niet echt sprake. Jammer, want de staat van de toren was daar ook naar.
Het omliggende terrein is nog steeds in gebruik door verschillende bedrijven, kunstinstellingen en afdelingen van het stadsdeel Pankow. Te midden van het terrein kun je een Biergarten vinden die mij vrije toegang tot de wachttoren verschafte. Ik moest me een weg banen door dichte begroeiing en stekelige struiken maar ik stond al snel voor het betonnen kolos. Een makkelijke urbexprooi. Hoewel de toren de afgelopen jaren flink onder handen is genomen door moedertje natuur en een stel graffitispuiters, is meteen duidelijk dat dit een oude wachttoren van de DDR is geweest. Het was een bijzondere gewaarwording om te zien dat dit stukje geschiedenis er zo verlaten bijstaat. Interesseert niemand zich dan voor deze wachttoren? Zo zonde!
Het model wachttoren leek op een BT-6: een ronde wachttoren met een achthoekig uitkijkplatform. Een zelfde soort model wachttoren als in de Erna-Berger-Straße, welke vlak achter Potsdamer Platz te bezichtigen is. De meeste betonnen wachttorens bestonden uit verschillende geprefabriceerde onderdelen zodat ze snel konden worden opgebouwd. De hoogte van de torens verschilde, afhankelijk van de hoogte van gebouwen in de omgeving. De toren in Weißensee was minder hoog dan de toren in de Erna-Berger-Straße, door de vele afval- en graffitiresten ook minder authentiek, maar het beklimmen van de toren vond ik even angstaanjagend. De steile trap maar vooral de kille geschiedenis liet me mijn adem inhouden. Wie weet wat soldaten in deze toren gedacht en gedaan hebben? We zullen het nooit weten.
De verlaten wachttoren in Weißensee
Adres: Tussen Berliner Allee, Franz-Joseph-Straße (nu Liebermannstraße), Neumagener Straße en Gehringstraße in Weißensee (link)
OV: Tramhalte Weißensee, Pasedagplatz (Tram 21 of 27)
Combineren met: zwemmen in de Weißer See of een bezoek aan het tevens verlaten Kinderkrankenhaus Weißensee
Andere wachttorens in Berlijn: o.a. in de Erna-Berger-Straße, Gedenkstätte Günter Litfin en Grenzturm Nieder Neuendorf
Helaas kan je er niet meer komen. Staat een groot nieuw hek voor.
Toen ik er was stond er ook een groot hek maar ik kon via het binnenhof en door een kleine Biergarten toch bij de wachttoren komen. Was geen optie dus? De Biergarten zal nu ook wel dicht zijn geweest… Wat jammer dat het niet is gelukt zeg!
Heel mooie foto’s. Wel een opmerking.. volgens mij is het uitkijkplatform achthoekig. Marijke
Je hebt helemaal gelijk! Zes kijkrichtingen maar acht hoeken. Lekker suf… Ik pas het gelijk aan. Bedankt voor je oplettendheid en je reactie Marijke!
Leuk! Dat zijn nog eens ‘bezienswaardigheden’ die niet vaak worden opgezocht. Ik ben al vele malen in Berlijn geweest, maar heb dit nog nooit bezocht. Tijd dat ik dit ook maar eens op mijn wensenlijstje ga zetten. Zo zie je maar; Berlijn heeft zoveel leuke spots, dat kun je gewoon niet in een paar dagen gezien en gedaan hebben.
Prachtig om te zien hoe de staat van deze toren nu is. Echt apart en grappig dat ze hier niet veel aan doen en andere monumenten plekken zoveel mogelijk willen verbergen of juist niet. Tof dat dit nog wel te bezoeken is.
Vind het ook erg interessant wat je kunt vertellen over dit soort dingen, dank je! Liefs Marlon
Hallo Marjolein,
Wat gaaf dit zeg! Hier moet ik zeker een keer heen. Helaas ben ik nu al jaren niet meer in Berlijn geweest, maar heb ik erg veel heimwee :-(
prachtig stuk geschiedenis dit. Alleen jammer dat alles weer onder de graffiti zit, net zoals vele verlaten plekjes in Berlijn.
Groetjes,
Jeroen
Dit was een stukje van de Protokollstrecke in Weissensee… https://www.flickr.com/photos/jmvanelk/358266491
Mooie foto en onderschrift! Bizar dat ze precies de Protokollstrecke zo voorbeeldig hebben gemaakt, zo kon het staatsbezoek zeker zien hoe ‘goed’ het leven in Oost-Berlijn was…