Berlijn is zwaar getroffen in de Tweede Wereldoorlog. De stad lag door de vele bombardementen in puin en een groot deel van haar inwoners is gedeporteerd naar concentratiekampen in de buurt. De grote en welvarende Joodse gemeenschap die in Berlijn woonde werd uitgeroeid. Naziarchitectuur is kapotgeschoten door het Rode Leger tijdens de slag om Berlijn. Dat betekent echter niet dat er geen oorlogssporen meer te zien zijn in Berlijn. De geschiedenis ligt hier namelijk nog gewoon op straat.
Herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog
Meer dan 70 jaar is het geleden dat er in Berlijn Karlshorst een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog. Dat betekent echter niet dat Berlijn deze bloederige tijd is vergeten. In tegendeel: verschillende monumenten, gedenkstenen en musea herinneren aan de vele slachtoffers van de Holocaust en geven meer informatie over het nazi-regime en de Slag om Berlijn, die uiteindelijk een einde bracht aan de oorlog.
Wat lees je op deze pagina?
Als je op zoek bent naar sporen van de Tweede Wereldoorlog dan ben je in Berlijn op de juiste plek. Er is ontzettend veel te zien, als je maar weet waar je moet zoeken. De meest indrukwekkende en interessante plekken heb ik voor jullie verzameld op deze pagina:
- Musea en tentoonstellingen
Kom meer te weten over de Tweede Wereldoorlog - Monumenten en gedenkplaatsen
Herinner de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog - Architectuur uit de nazi-tijd
Bekijk de grootheidswaanzin van de nationaal-socialisten met eigen ogen
Musea en tentoonstellingen
Joods Museum
Lindenstraße 9-14, OV: U6 Hallesches Tor, Entree: € 7,50
Het Joods Museum is een ontzettend uitgebreid en kwalitatief museum waar je werkelijk alles te weten kunt komen over de Joodse cultuur. Natuurlijk is een groot deel van de tentoonstelling aan de Holocaust gewijd. Naast de tentoonstelling is ook de architectuur de moeite waard om te bekijken: het gebouw is ontworpen in de vorm van een gebroken Davidster en biedt ruimte voor verschillende gedenkplaatsen.
Gedenkplaats ‘Memory Void’ in het Joods Museum
Deutsch Historisches Museum
Unter den Linden 2, OV: S+U Alexanderplatz, Entree: € 8,-
Een uitgebreid museum over de Duitse geschiedenis met veel informatie over Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met dit museum ben je zó een hele dag zoet. Er zijn ook regelmatig interessante tentoonstellingen te bezoeken die nog dieper ingaan op de geschiedenis van Berlijn.
Sachsenhausen
Straße der Nationen 22, OV: S Oranienburg, Entree: gratis
In het voormalige concentratiekamp Sachsenhausen vlak boven Berlijn werden hele bevolkingsgroepen die Hitler als minderwaardig achtte gedeporteerd. Niet alleen Joden, ook homoseksuelen, zigeuners en Roma moesten het ontgelden. Naar schattingen zijn er tussen de 30.000 en 50.000 mensen om het leven gekomen. Tegenwoordig dient het kamp als een museum, net als de vele andere voormalige concentratiekampen. Extreem indrukwekkende plek.
NS-Zwangsarbeitslager Schöneweide
Britzer Straße 5, OV: S Schöneweide, Entree: gratis
Tijdens de Tweede Wereldoorlog had Duitsland arbeidskrachten nodig om de economie draaiende te kunnen houden. En dus werden er dwangarbeiders uit bezette gebieden gehaald. Ze werden in werkbarakken ondergebracht, zodat ze vanuit daar aan het werk konden worden gezet. Alleen al in Berlijn werden er ruim 3.000 van zulke kampen voor dwangarbeiders gebouwd. Van alle kampen die er in Berlijn waren, is het kamp in Schöneweide het enige dat nog te bezoeken is. Een indrukwekkende tentoonstelling in de voormalige barakken geeft een huiveringwekkende blik in het leven van de dwangarbeiders.
Onderkomen van dwangarbeiders onder het nazi-regime in Schöneweide
Haus der Wannsee Konferenz
Am Großen Wannsee 56-58, OV: Bushalte Haus der Wannsee-Konferenz (bus 114 vanaf S Wannsee), Entree: gratis
Dik zeventig jaar geleden beslisten vijftien mannen over het lot van miljoenen onschuldige burgers. Hier, in een prachtige villa aan de Wannsee, werd de Endlösung der Judenfrage besproken en bekrachtigd. In het Haus der Wannsee Konferenz is nu een indrukwekkende tentoonstelling ingericht over de aanloop naar de conferentie en de conferentie zelf.
In Haus der Wannsee-Konferenz werd de ‘Judenfrage’ behandeld
Duits-Russisch museum in Karlshorst
Zwieseler Strasse 4, S Berlin-Karlshorst, Entree: gratis
Het Duits-Russische Museum gaat over de betrekkingen tussen Duitsland en Rusland. Het grootste deel van de permanente tentoonstelling is gewijd aan de Duits-Russische oorlog van 1941-1945. Het museum is gevestigd in het gebouw waar de Duitsers op 8 mei 1945 de capitulatie tekenden. Dit voormalige Duitse Wehrmachtcasino was toen al door de Russen ingenomen en deed dienst als hoofdkwartier voor het rode leger in Berlijn.
Topografie des Terrors
Niederkirchnerstraße 8, S Anhalter Bahnhof, Entree: gratis
Ten tijde van het Derde Rijk was de Prinz-Albrecht-Strasse misschien wel de angstaanjagendste straat in Berlijn: hier waren de drie gruwelijkste nazi-instanties gevestigd: de Sicherheitsdienst (SD), de Gestapo en de Schutzstaffel (SS). Op de plek waar hun hoofdkwartiert stond is nu een modern museum ingericht met aandacht voor de gruweldaden van de nazi’s.
Topografie des Terrors in de Niederkirchnerstraße
Monumenten en gedenkplaatsen
Holocaustmonument
Cora-Berliner-Straße 1, OV: S+U (U2) Potsdamer Platz, S+U (U55) Brandenburger Tor of U (U6) Französische Straße, Entree: gratis
Het monument dat herinnert aan de omgekomen Joden tijdens de Holocaust bestaat uit meer dan 2.700 betonnen blokken. Je kunt tussen de blokken doorlopen en je zo verdwaald en oriëntatieloos voelen. Een expliciete betekenis heeft de architect Peter Eisenman er niet aan gegeven zodat het monument aanzet tot nadenken. Onder het blokkenveld bevindt zich een gratis expositie waar je meer te weten kunt komen over de Holocaust.
Het Holocaust Monument ligt midden in het toeristische centrum van Berlijn
Gedenkstätte Plötzensee
Hüttigpfad 16, Bushalte Gedenkstätte Plötzensee (bus 123) of S Beusselstraße, Entree: gratis
Hier bracht het nationaalsocialistische regime de belangrijkste politieke gevangenen op gruwelijke wijze om het leven. Vooral communisten en andere strijders tegen het regime kwamen in de gevangenis Plötzensee vast te zitten. Een monument herinnert aan de slachtoffers en een kleine tentoonstelling vertelt de geschiedenis van de gevangenis waar meer dan 3.000 slachtoffers om het leven zijn gekomen.
Monument voor de omgekomen slachtoffers tijdens de Hitlerdictatuur in Plötzensee
Joodse begraafplaats Prenzlauer Berg
Schönhauser Allee 22, U2 Senefelder Platz, Entree: gratis
De Joodse begraafplaats aan de Schönhauser Allee is zwaar verwoest in de Tweede Wereldoorlog, de nazi’s hebben veel van het ijzerwerk weggenomen en gebruikt voor de wapenindustrie. Ondanks dat de begraafplaats voor een groot deel verwoest is, vond ik een wandeling over deze centrale begraafplaats erg indrukwekkend. Graven staan schots en scheef en zijn overwoekerd door de natuur. Net een horrorfilm. In de kleine tentoonstelling kun je meer te weten komen over de opkomst van de Joodse gemeenschap in Berlijn
Grafstenen op de Joodse begraafplaats in de Schönhauser Allee die de oorlog hebben doorstaan
Joodse begraafplaats Weißensee
Herbert-Baumstrasse 31, Tramhalte Albertinenstraße (M13, M4, 12), Entree: gratis
Dat de Joodse begraafplaats in Weißensee de Tweede Wereldoorlog vrijwel zonder kleerscheuren heeft overleefd, mag gerust een klein wonder worden genoemd. Hier is goed te zien hoe welvarend de Joodse gemeenschap was voordat Hitler aan de macht kwam. Prachtige familiegraven zetten de toon. Al in september 1945 werd er door de Joodse gemeenschap in Berlijn bij de hoofdingang van de begraafplaats een gedenksteen ingewijd ter herinnering aan de zes miljoen slachtoffers van de Holocaust. Rondom het monument zijn stenen gelegd met de namen van de grootste concentratiekampen. Een simplistisch monument met een rake boodschap.
Monument op de Joodse begraafplaats Weißensee
Monument voor de boekverbranding
Bebelplatz/Unter den Linden, U6 Französische Straße, Entree: gratis
Het Denkmal zur Erinnerung an die Bücherverbrennung bestaat uit een glasplaat midden op de Bebelplatz. Als je door de glasplaat naar beneden kijkt zie je een groot aantal lege boekenkasten staan. Het kunstwerk van de Israëlische kunstenaar Micha Ullman herinnert aan de boekverbranding. In de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog moesten in Duitsland alle boeken die niet aan de eisen van de Cultuurkamer voldeden verbrand worden. Dat gebeurde o.a. in Berlijn op 10 mei 1933 op de Bebelplatz.
Gleis 17
Bahnhof Grunewald, Gleis 17, OV: S Grunewald, Entree: gratis
Station Grunewald. Een van de drie stations in Berlijn waar tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan 50.000 Joden werden getransporteerd naar de dood: naar onder andere het nabijgelegen Sachsenhausen maar ook Auschwitz was een van de bestemmingen. Vanaf Grunewald zijn meer dan 7.000 slachtoffers gedeporteerd. Spoor 17 is als monument ingericht. Door de rust en de kille uitstraling van het monument heeft een bezoek aan Gleis 17 veel indruk op mij achtergelaten.
Monument Gleis 17 op station Grunewald
Stolpersteine
Stolpersteine (struikelstenen) tonen de voorbijganger waar in de Tweede Wereldoorlog mensen uit hun huizen werden gehaald om naar vernietigingskampen te worden gebracht. De stenen zijn tien bij tien centimeter groot en zijn tussen de stoeptegels in het trottoir gelegd voor de desbetreffende huizen. In de stenen staan de namen, geboortedata en het lot van de betrokken personen gegraveerd.
Architectuur uit de nazi-tijd
Flakbunkers in het Volkspark Humboldthain
Volkspark Humboldthain, S of U8 Gesundbrunnen, beklimmen: gratis, rondleiding door de bunker € 52,-
Om Berlijn tegen luchtaanvallen te beschermen, stonden er verschillende Flakbunkers met zwaar geschut in Berlijn. De bunker in het Volkspark Humboldthain is goed bewaard gebleven en kun je beklimmen. Vanaf de top van de bunkers heb je bovendien een fantastisch uitzicht over Berlijn, zeker bij ondergaande zon.
Voormalig luchthaven Tempelhof
Tempelhof, U6 Platz der Luftbrücke, Entree park: gratis, Entree rondleiding: € 13,-
Luchthaven Tempelhof is gebouwd door de nazi’s en een van de weinige overblijfselen van de imponerende architectuur van het Derde Rijk. Het gebouw was ooit het grootste gebouw ter wereld en als je een wandeling om het luchthavengebouw wilt maken ben je zo een uurtje zoet. Vooral de binnenkant van het gebouw is het bekijken waard en kan tijdens een rondleiding.
Vertrekhal in het inmiddels gesloten luchthavengebouw Tempelhof
Olympisch Stadion
Olympischer Platz 3, S Olympiastadion of U2 Olympia-Stadion, Entree: € 7,-
De Olympische Zomerspelen van 1936 vonden in Berlijn plaats. Het waren dé spelen die de historie ingingen als propaganda-evenement onder het bewind van Hitler. Met de Spelen wilde hij de eensgezindheid en de superioriteit van het Duitse volk benadrukken en Duitsland presenteren als beschaafde en vredelievende natie. De architectuur van het Olympische Stadion in Berlijn moest dat benadrukken.
Klokkentoren op het Olympische Park
Glockenturmstraße 1, S Pichelsberg, Entree: € 4,50
Terwijl je bovenop de klokkentoren een frisse boswind inademt, kun je over het Olympisch terrein en ver daarbuiten kijken, zoals 80 jaar geleden ook de belangrijke gasten dat deden. De imposante architectuur en het museum met tentoonstelling over propaganda tijdens de Spelen van 1936 maken de toren een must om te bekijken bij een bezoek aan het Olympisch Stadion.
Het uitzicht vanuit de klokkentoren over het Olympisch Stadion
Hoi Marjolein,
wij gaan over een paar dagen naar Berlijn en ben heel blij met je tips en dan vooral over dingen je die niet moet doen (checkpoint charlie)
wij gaan dus dankzij jou tips lekker genieten.
Hallo Marjolein, dank voor je uitgebreide blog. Tip? Het boek van Piet de Moor “Berlijn” is een fantastisch verhaal over de hele ontstaansgeschiedenis van Berlijn. Verder heel blij met je tips en verhalen over de muur.
(Kleine opmerking: typfout in Ber(l)ijn in de tweede wereldoorlog)
Dankjewel voor je reactie, tip en scherpe blik! Heb de typefout aangepast, daar heb ik gewoon jarenlang overheen gelezen…
Aan de Wilhelmstrasse staat het Bundesfinanzamt, en ook dit is een gebouw uit de Nazi tijd. Tot 1945 was daar het Reichsluftfahrtministerium van Hermann Goering gevestigd.
hallo marjolein
ik heb in een proggama gezien dat men een deur vond in het bos en die graag open wilde hebben maar de regering weigerde dat . hij schijnt vlak na de de oorlog afgesloten te zijn, heb jij enig idee welke ik bedoel en wat de reden is dat hij niet mag worden ge opent
Hallo Marjolein,
Wij zijn vandaag in het Ministerie van financiën geweest tijdens de dag van de offene Ministerien. Het gebouw is erg interessant omdat het het oude Luftfahrtministerium is van tijdens de NS-zeit. Ook is in het gebouw de DDR opgericht. Morgen kan je er ook gratis een rondleiding krijgen. Unieke kans !
Hallo Marjolein,
Wat een schat aan informatie! Ik heb al uren zitten lezen en vond heel wat bruikbare tips voor mijn bezoek begin volgende maand aan Berlijn.
Belangrijkste motief is dat mijn vader van 1943 tot 1945 verplicht tewerkgesteld was (dwangarbeider of ‘opgeëiste’). Hij was van beroep spoorarbeider en werkte aan de S-bahn in het zuiden van Berlijn (Wannsee, Potsdam, Lichterfelde). Wat jammer dat we er niet meer samen kunnen naartoe reizen, want toen ik nog kind was, kon hij uren vertellen over Berlijn, dat voor mij toen nog op een andere planeet lag…
Ik lees in je blog over het ‘NS-Zwangsarbeitslager Schöneweide’. Ben je daar zelf al eens geweest? Zou ik daar misschien nog iets kunnen terugvinden dat ook maar iets met mijn vader zou kunnen te maken hebben?
Hij heeft toen van Berlijn ook een boek meegebracht dat in feite bestemd was voor de toeristen die Berlijn in de jaren ’30 wilden bezoeken. (een voorloper van het jouwe, dus…) Een hele reeks foto’s, maar wel nog in zwart-wit. Laat me weten als je daar interesse voor hebt.
Vriendelijke groeten, Willy
Hallo Willy,
bedankt voor je reactie en voor het delen van dit bijzondere verhaal. Ik had de verhalen van je vader ook wel graag willen horen want het klinkt alsof hij erg intrigerend kan vertellen. Dit deel van de geschiedenis boeit me ontzettend en het boek lijkt me erg interessant om te zien.
Het Zwangsarbeitslager heb ik inderdaad bezocht (lees hier mijn artikel over het Zwangsarbeitslager in Schöneweide met meer foto’s) en ik kan deze locatie alleen maar van harte aanbevelen. Er is ontzettend veel informatie te vinden dwangarbeiders in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog en de omstandigheden waarin zij verkeerden. Bovendien zijn de medewerkers erg kundig en delen ze graag meer achtergrondinformatie (er worden ook rondleidingen aangeboden). Wellicht dat zij ook wel wat over jouw vader kunnen vertellen. Ik zou sowieso eens contact met ze opnemen!
Viele Grüße en succes met de zoektocht (ik hoor graag wat er uit is gekomen),
Marjolein
Hallo Marjolein,
Een tweetal jaren geleden hadden we contact via je blog over mijn bezoek aan Berlijn. Ik stuurde je achteraf een uitvoerig verslag over mijn verblijf daar. Je zat toen in een drukke periode en dat zal ook de reden zijn dat er geen reactie op kwam.
Geen probleem, hoor!
Ik heb ook het grootste deel van een boek over Berlijn (gedrukt vòòr 1940) doorgestuurd. Ik hoop dat je daar toch nog iets aan had. Als je wil, stuur ik ook nog het laatste stuk ervan door.
Vriendelijke groeten en nogmaals bedankt voor alle informatie!
Dag Marjolein
Heel erg bedankt voor je mooie blog! Mijn vriend en ik gaan in februari 5 dagen naar Berlijn en hebben al heel veel tips kunnen halen uit je blog. Dingen die we eerst gingen bezoeken hebben we toch nog kunnen veranderen omdat ze worden afgeraden (zoals Checkpoint Charlie) dus bedankt daarvoor. Zijn er dingen anno 2017 die we nog zeker moeten weten voor onze citytrip? Alvast heel erg bedankt voor je reactie ! Warme groeten
Hallo Marjolein,
Wij zijn vorig jaar in juli een weekje naar Berlijn geweest.
(onze huwelijksreis met de kids)Een huisje gehuurd in Grunheide en 3 maal met de trein tot in Berlijn gereden. Ben nogal bezeten van WOII. We zijn met de kids (8 en 11) naar Sachsenhausen geweest. Hebben Gleis 17 bezocht(kippenvel)en we hebben de lange wandeling van de berliner mauer gedaan. Maar nog heel veel niet bezocht als ik jou blog zo lees. Een reden te meer om nog eens terug te gaan.
groetjes
Hoi Gitta, bedankt voor je leuke reactie! Berlijn blijft verrassen en fascineren, daarom vind ik het persoonlijk ook zo’n boeiende stad. Ook ik heb nog lang niet alles gezien! Het lijstje zal ik daarom nog wel blijven aanvullen met nieuwe ontdekkingen. Altijd wel een goede reden om terug te keren naar Berlijn ;-). Groetjes uit Friedrichshain!
Er is ook nog het Sowjetisches Denkmal in Tiergarten, ten westen van de Brandenburger Tor. Gedenkzuil met beelden, Russische teksten en twee echte T-34 tanks. En in het Luftwaffemuseum in Gatow en in het Technikmuseum vind je aardig wat Duitse en geallieerde oorlogsvliegtuigen.
Bedankt voor je aanvulling Henk! De Sovjetmonumenten vind ik allemaal indrukwekkend, zeker ook het monument in Tiergarten waar ik ook eerder al deze blog over schreef. De beelden van Tiergarten in de Tweede Wereldoorlog vind ik trouwens ook indrukwekkend om te zien. Een en al verwoesting… Het Luftwaffemuseum in Gatow staat nog op mijn lijstje. Wil er heel graag nog eens heen maar het komt er telkens niet van omdat het zo uit de richting ligt. Moet toch maar eens verandering in komen!
Marjolein wij willen op 2e kerstdag naar Oranienburg maar kunnen de openingstijden op die dagen niet vinden.
kan je dit ons vertellen?
Hai Elizabeth!
Ik neem aan dat je het concentratiekamp Sachsenhausen in Oranienburg bedoelt? Dat is dagelijks geopend, in de winterperiode van 8.30 tot 16.30.
De details kun je hier op de officiele website vinden: http://www.stiftung-bg.de/gums/de/besucherservice/service01.htm.
Ik hoop dat je vraag hiermee is beantwoord!
Groetjes,
Marjolein
Nog wat aanvullende informatie: de gevangenis van de SA heet SA-Gefängnis Papestrasse (www.gedenkort-papestrasse.de/start.html). Indrukwekkend …..
En voor die mensen die geïnteresseerd zijn in het “bruine” verleden van Berlijn is er ook nog de Gedenkstaette Kopenicker Blutwoche. Zeer interessante expositie in een indrukwekkend gebouw. Daarnaast erg vriendelijke dame die graag al je vragen wilt beantwoorden.
http://www.gedenkstaette-koepenicker-blutwoche.org/de/willkommen.html
Nog een historisch interessante lokatie is het Dokumentationszentrum NS-Zwangarbeit aan de Britzerstrasse in Berlin Schwoneweide.
http://www.dz-ns-zwangsarbeit.de
Ook in Berlijn waren er tijdens de oorlog veel plekken waar dwangarbeiders werden gehuisvest die verplicht in de oorlogsindustrie moesten werken. Voor mensen die interesse hebben in Berlijn&oorlog kan ik deze plek absoluut aanbevelen (geen touringcar bussen met toeristen wat sowieso al een plus is).
Oh ja, Berlijn is met een l. :-)
“Berijn in de Tweede Wereldoorlog”
Wat een interssante aanvullingen allemaal, dank jullie wel! Veel van deze plekken heb ik zelf nog niet bezocht dus ik heb vast een interessante agenda voor mezelf gemaakt voor de komende winter. Mochten jullie nog meer tips hebben dan hoor ik deze natuurlijk ook graag! Groetjes, Marjolein.
Wanneer je de beschikking hebt over een auto kan ik je ook aanraden (bij droog weer) eens naar Seelow te rijden (ongeveer 30 minuten rijden vanaf Berlijn). Dat plaatsje ligt op een hoogte en was in april “44 de laatste grote verdedigingslinie van de Duitsers voor Berlijn. Je hebt daar ook een klein museum incl standbeeld van een Russische soldaat + nog enkele graven. http://www.gedenkstaette-seelower-hoehen.de
Als je daar uitgekeken bent rijd je door naar de Oder (net voor de brug rechts ligt nog een leegstaande kazerne mocht je die ook willen bekijken) en bezoek je de vesting Kustrin (nu Pools). Direct achter de vesting ligt een wijkje dat in ’44 door bombardementen en gevechten zwaar beschadigd is. De autoriteiten hebben de huizen afgebroken maar de funderingen en straten laten staan. De naambordjes heeft men teruggeplaatst. Je loopt dus als het ware door een verlaten stad wat op mij veel indruk maakte.
Hallo Marjolein,
Ben je al eens bovenop het schwerbelastungskörper geweest (http://www.schwerbelastungskoerper.de)? Een bijzonder stukje geschiedenis uit de tweede wereldoorlog. Hitlers architect Speer had grootse plannen wat betreft de hoofdstad van het Nazirijk, maar kon de grond het gewicht van deze enorme gebouwen wel dragen? Om te testen werd een betonnen kolos neergezet op deze plek. Je kan natuurlijk ook enkel van het uitzicht genieten bovenop …..
Vlak in de buurt vind je ook nog een gevangenis van de SA, ingericht als museum.