Vertellen over het onrecht in de DDR, maar tegelijkertijd afstand van het verleden proberen te nemen. Dat is één van de paradoxen waar ex-gevangenen die rondleidingen geven in de voormalige Stasigevangenis Hohenschönhausen in Berlijn mee te maken hebben. Uit hun verhalen blijkt dat het verleden nog lang geen afgesloten hoofdstuk is, blijkt ui de scriptie “(Un)Locked Lives: Practices of Place, Memory and Belonging at Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen” van Mirjam Dorgelo. De uitkomsten van haar scriptie trokken zo mijn interesse, dat ik Mirjam een paar vragen voorlegde, lees haar antwoorden hier op mijn blog:
1) Kun je in het kort vertellen waar je scriptie “(Un)Locked Lives: Practices of Place, Memory and Belonging at Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen” over gaat?
Mijn scriptie gaat over de manier waarop voormalige politiek gevangenen in de DDR – die nu werken als rondleiders in de voormalige Stasi-gevangenis waar ze zelf gevangen zaten – het verleden herinneren en delen en daarmee tegen de aanhoudende ontkenning en vergetelheid met betrekking tot het totalitaire DDR-verleden in de hedendaagse Duitse samenleving strijden.
2) Wat zijn de belangrijkste uitkomsten van je onderzoek?
De onderzoeksresultaten tonen aan dat deze ooggetuigenrondleidingen zowel functioneren als een manier om het verleden te ontmaskeren, als om herinneringen aan dit pijnlijke verleden op een draaglijke afstand te houden. Het herinneren van hun verleden als gevangenen in een totalitaire staat is onlosmakelijk verbonden met de voormalige gevangenisgebouwen en het interieur die soms ‘onuitsprekelijke’ herinneringen oproepen en tegelijkertijd functioneren als een ruimtelijke gids tijdens de rondleidingen. Opvallend is bijvoorbeeld dat alle voormalige gevangenen in de verhoorkamer de positie van de verhoorder innemen. Bij iedereen, met uitzondering van 1 rondleider, is dat een bewuste keuze om macht over het verleden te herwinnen. Sommige gidsen gaan wel de cellen in, anderen niet. Ze zijn bang voor het dichtgaan van de deur of ze gaan bewust dicht bij de deur staan om de positie van de cipier in te nemen. Al deze dingen geven een beeld van de manier waarop herinnering verbonden is aan zintuigen. Daarnaast zijn er ook specifieke geuren en geluiden die herinneringen oproepen die als onuitsprekelijk worden ervaren. Ik noem dat de ‘unspeakable past’, omdat de zwaarte van deze herinneringen niet in taal te vatten is en ook niet gedeeld wordt tijdens de rondleidingen.
Hoewel deze ooggetuigen het verleden onthullen, confronteren en verwerken door als rondleider op deze plaats te werken, is hun werk nog steeds emotioneel veeleisend en dreigt het gevaar dat ze gevangen raken in het verleden. Het rondleiden van groepen mensen moet echter niet alleen worden geïnterpreteerd als een coping-strategie, maar ook als een strijd voor erkenning in een herenigde Duitse samenleving waar hun voormalige onderdrukkers nog steeds hoge sociale posities bekleden en de DDR als een totalitaire staat wordt gebagatelliseerd, genegeerd of ontkend door verschillende mensen. Ooggetuigen ontmaskeren deze vergeetachtigheid en ontkrachten de daarmee samenhangende vormen van verlangen naar het DDR-verleden.
3) Je hebt 10 rondleidingen bijgewoond en deze 10 ex-gevangenen geïnterviewd. Heb je grote verschillen ontdekt in de manier waarop ex-gevangenen met hun ervaringen omgaan en hoe ze hun verhaal vertellen?
Het is interessant dat je begint over de verschillen die ik ontdekt heb, terwijl ik tot de conclusie ben gekomen dat er juist veel overeenkomsten waren in de wijze waarop ex-gevangenen hun verhaal vertellen. Dit heeft overigens een hele duidelijke reden waar ik zo nog op terugkom.
Door de rondleidingen van begin tot eind te filmen kon ik plattegronden maken van elke rondleiding en op deze manier vergelijken welke routes de verschillende ooggetuigen namen, op welke plekken in en rondom de gebouwen ze stopten om iets te vertellen en wat ze op welke plek precies vertelden. Ik heb de gidsen daarover geïnterviewd en ze ook gevraagd naar hun ervaringen in bepaalde ruimtes, wat ze daar voelen, hoe ze zich positioneren, wat ze wel en niet vertellen.
Alhoewel iedere rondleider er natuurlijk zijn of haar eigen persoonlijke geschiedenis van gevangenschap vertelt (sommigen vertellen daarbij in ik-vorm, anderen juist niet, sommigen gebruiken zelfs een vertelvorm waarin ze nabootsen hoe ondervragingen plaatsvinden) – dat is het unieke van een ooggetuigen rondleiding – werd het vrij snel duidelijk dat de gidsen vergelijkbare routes lopen die in het eerste gedeelte overeenkomen met de historische tijdslijn van de gevangenis en de verschillende gebouwen. In het nieuwe gevangenisgebouw (dat na 1960 gebruikt werd) wordt de volgorde van handelingen die gevangenen doormaakten tijdens hun gevangenschap gevolgd en uitgelegd; van de binnengarage naar de aankomstkamer, via de cellengangen naar de identificatiekamer, door naar het Haftrichterraum (waar de officier van justitie gezeten was), door de verhoorgangen- en kamers en vaak eindigend in een van de buitencellen, de enige plek waar gevangenen soms frisse lucht konden inademen.
De reden voor de vergelijkbare routes en inhoud van de rondleidingen is het gedeelde tourcurriculum waar elke rondleider zich aan dient te houden – met deze toevoeging dat iedere rondleider aangemoedigd wordt om zijn/haar eigen persoonlijke geschiedenis te combineren met het tour-curriculum waarin vooral de feitelijke geschiedenis van de verschillende gebouwen, de praktijken van de Stasi etc. worden uitgelegd. De authentieke ooggetuigenrondleidingen zijn dus een soort paradox. Enerzijds is het juist de persoonlijke ervaring van de rondleider waardoor ex-gevangenen beschouwd worden als een autoriteit op het gebied van deze geschiedenis, anderzijds worden juist de unieke details van de verschillende verhalen als argument tegen hen gebruikt door bijvoorbeeld voormalige Stasi-officieren, die ontkennen wat er in deze gevangenis gebeurde ten tijde van de DDR. Dit is waarom een gedeeld curriculum van belang wordt geacht tijdens de verschillende rondleidingen. Het verzekert tot op zekere hoogte de consistentie van de informatie die in de verschillende rondleidingen gegeven wordt en antwoordt daarmee op kritiek van buitenaf met betrekking tot de geloofwaardigheid van verschillende ooggetuigenverslagen. Het illustreert ook de moeilijkheid waarmee de Gedenkstätte wordt geconfronteerd: het blootleggen van het verleden als een doorlopend proces, waarbij verschillende bronnen elkaar aanvullen, maar ook niet altijd 100 procent met elkaar overeenkomen. Dit laatste is een logisch en natuurlijk gevolg van de ervaringen van verschillende mensen, maar in een context die wordt gekenmerkt door een strijd tussen mensen die het verleden willen blootleggen en ontmaskeren en anderen die dit als onwenselijk ervaren, is het zorgvuldig manoeuvreren tussen feitelijke consistentie en authentieke unieke ervaringen erg belangrijk.
4) Op Duitslandweb las ik dat je het vertrouwen winnen van de gevangenen een uitdaging vond. Wat maakte het zo moeilijk om de juiste informatie los te krijgen?
Allereerst weet ik niet helemaal wat je bedoelt met ‘de juiste informatie’. Wanneer je antropologisch onderzoek doet is het belangrijk dat je kunt luisteren naar wat mensen je vertellen en hoe ze dat vertellen, en daarnaast te observeren door te participeren. Maar uiteindelijk ben je, wanneer je onderzoek doet, afhankelijk van wat mensen wel en niet willen delen, en alhoewel het natuurlijk belangrijk is om goed te observeren en goede vragen te stellen, vind ik dat het ook belangrijk is om respect te hebben voor de mate waarin mensen ervoor kiezen je in vertrouwen te nemen. Om te verduidelijken wat ik bedoel, helpt het wellicht om te citeren wat ik in mijn voorwoord heb geschreven: “I am very grateful to all those who have shared their precious time, stories, and silences with me. I am aware that for many of you remembering is much more than telling a story. Although I will never be able to fully understand what you have been going through and still are, I sincerely hope that this thesis not only adds to an analytical understanding of processes of memory, citizenship and place, but also acknowledges and respects those memories and feelings that you have not shared. Our life and its stories always remain our own, even when (partly) shared. I am grateful for having been given the opportunity to participate in a part of your life that taught me not only about your often painful pasts, but also about your present courage.”
Als tweede wil ik benadrukken dat, alhoewel ik me aan het begin van mijn onderzoek zorgen maakte of ik wel het vertrouwen van deze mensen zou winnen, dit een onterechte zorg bleek. Waarom deze mensen besloten mij hun geschiedenis en ervaringen toe te vertrouwen is lastig te zeggen. Ik denk dat ze aanvoelden dat ik oprechte belangstelling had in hun levensgeschiedenissen en niet alleen in het ‘gebruiken’ van hun ervaringen om mijn studie af te ronden. Bovendien was ik 2 à 3 keer per week in de Gedenkstätte aanwezig om rondleidingen te volgen en filmen en om mensen te interviewen. Hoe langer ik daar rondliep hoe meer ik werd gezien als deel van de ‘vaste’ medewerkers. Doordat ik daar een paar dagen per week was, leerden ze mij steeds meer kennen, van gezicht, via de rondleidingen en ook door verhalen van andere rondleiders met wie ik bijvoorbeeld al mee was geweest tijdens hun rondleiding of die ik al geïnterviewd had. Wat ook erg belangrijk is geweest, is dat ik vanaf het begin het volste vertrouwen kreeg van Helmuth Frauendorfer, vervangend directeur van de Gedenkstätte en onder anderen de contactpersoon van alle rondleiders. Na een eerste ontmoeting met hem, waarin ik hem vertelde dat ik de dynamiek van herinnering en fysieke plaatsen onder voormalige DDR-burgers wilde onderzoeken en dat ik op zoek was naar mensen die hieraan wilden meewerken, moedigde hij mij aan om mijn onderzoek in de Gedenkstätte gestalte te geven. Wij spraken elkaar elke week wel een keer, wanneer we samen koffiepauze hielden of een sigaretje rookten, en op informele wijze stelde hij mij voor aan verschillende rondleiders of gaf mij informatie over hun achtergrond. Daarnaast voorzag hij mij elke week van de werkroosters van rondleiders, zodat ik kon bepalen met welke rondleiding ik zou meelopen. Het prettige was, dat hij mij volledig vrijliet in hoe ik mijn onderzoek aanpakte. Hij gaf mij praktische tips of informatie met betrekking tot rondleidingen, andere evenementen die door de Gedenkstätte georganiseerd werden en ik overlegde met hem over toestemming voor het filmen van rondleidingen (dit ging altijd in overleg met de betrokken rondleiders en de groepen die zij rondleidden). Hij sprak meerdere malen uit hoe bijzonder hij het vond dat ik op integere wijze het vertrouwen van voormalige gevangenen wist te winnen. Doordat hij veel sprak met de rondleiders en deze op hun beurt mij veel met hem zagen praten en zich onderling natuurlijk ook met elkaar onderhielden, breidde zich dat vertrouwen denk ik uit.
5) Zijn er verhalen of anekdotes die tijdens je onderzoek veel indruk hebben achtergelaten?
Teveel om op te noemen! Nee hoor, ik zal me er niet zo makkelijk vanaf maken (lacht). Ik wil vooral benadrukken dat alle rondleidingen en daaropvolgende interviews diepe indruk op mij hebben gemaakt. Alle voormalige gevangenen die ik heb gesproken, hebben me deelgenoot gemaakt van hun persoonlijke geschiedenis van gevangenschap (deels tijdens rondleidingen en aanvullend in interviews), maar ook met de pijn, angsten en trauma’s die zij nu daarover nog steeds met zich meedragen. Ik heb er grote bewondering voor dat ze mij daarbij (deels) hebben toegelaten, vooral omdat het ook helemaal niet vreemd zou zijn geweest als ze dat niet hadden gewild en gedaan. Niet alleen omdat ze mij amper kenden, maar ook omdat ieder mens zijn eigen herinneringen en pijn heeft die hij/zij voor zichzelf wil houden. Omdat het zo persoonlijk is. En soms ook zo onzegbaar. Ik merk dat ik er moeite mee heb om specifieke gebeurtenissen of verhalen eruit te lichten, niet omdat ze er niet waren, maar omdat dat voelt alsof ik tekort zou doen aan de mensen die ik er niet uit licht. Is dat een antwoord op je vraag? In mijn scriptie schrijf ik overigens uitgebreid over de verschillende rondleidingen en interviews en daarin wordt de indruk die het op mij heeft achtergelaten ook wel voelbaar. Het is niet dat ik je geen voorbeelden wil geven, maar een interview is te kort om echt recht te doen aan de volheid van ervaringen die ik heb opgedaan.
6) Nu je je scriptie hebt afgerond, ben je nog steeds in Berlijn en doe je nog verder onderzoek?
Ik ben al sinds december 2010 terug in Nederland. Dat was ook de bedoeling, omdat het onderzoek dat ik deed onderdeel was van mijn Master Social & Cultural Anthropology. Ik moest terug om mijn scriptie daarover te gaan schrijven en zo mijn studie af te ronden. Dat is afgelopen zomer gelukt. Leuk om even te delen: ik heb vorige week de Van der Zouwen masterthesisprijs van de afdeling sociale wetenschappen op de VU gewonnen. Daar ben ik natuurlijk enorm blij mee! Hierdoor heb ik nu een aanbod gekregen om een voorstel in te dienen voor een project (onderzoek, publicatie of documentaire, of iets dergelijks) en nu wordt mijn wens om verder te gaan met onderzoek een stuk concreter. Ik denk erover om een promotietraject te gaan volgen in deeltijd. Hoe dat precies vorm gaat krijgen weet ik nog niet, maar ik acht de kans groot dat ik dan verder wil bouwen op het onderzoek dat ik nu gedaan heb. Dus wellicht kom ik terug naar Berlijn…
7) Zijn er nog dingen waar de lezers van Berlijn-Blog.NL extra op letten als ze deelnemen aan een rondleiding in Hohenschönhausen?
Lastige vraag. Ik denk dat je het moet ondergaan, ik weet niet of ik anderen kan voorschrijven hoe je hieraan moet deelnemen. Met oprechte interesse en respect voor dat wat er verteld wordt, maar dat spreekt denk ik voor zich. Ja, misschien dit: vragen stellen mag altijd tijdens zo’n rondleiding dus doe dat vooral wanneer je vragen hebt, maar heb er ook respect voor wanneer voormalige gevangenen misschien niet alles willen vertellen over hun ervaringen.
Wil je meer weten over het onderzoek van Mirjam? Kijk dan op haar blog mirinthisworld.blogspot.nl waar ze meerdere malen over haar scriptie schreef of download hier de PDF. Op mijn blog lees je meer over Gedenkstätte Hohenschönhausen.
Coole achtergrond-post. Ben er vorig jaar zelf ook geweest, was alleen te laat voor een rondleiding. Over een maand weer naar BLN, hopelijk kan ik dan tijd vinden voor een herkansing.
Mag je hier in?
Ja, maar enkel onder begeleiding. Rondleidingen zijn direct te boeken bij de kassa.
Hoi Marjolein,
Ik ben onder de indruk van je website en je kennis over Berlijn. Ik zal een een bedrag doneren want ik vind dat je hier mee door moet gaan. Wij zijn een club vrienden (10 man) tussen 50 en 60 jaar die elk jaar een uitstapje maken naar een Europese stad gecombineerd met een voetbalwedstrijd. Wij dachten aan Hertha BSC tegen Union Berlin, maar die wedstrijd is verplaatst naar maandagavond. Wij komen vrijdagmorgen aan en gaan zondagavond weer terug. Als alternatief gaan we zaterdagmiddag met de trein naar Cottbus naar de wedstrijd Enerie Cottbus tegn FC Köln. Ik wil de groep wat cultureels bijbrengen want de meesten van de groep hebben niet zoveel met cultuur. Daarnaast willen we natuurlijk gaan stappen. Heb je nog tips voor ons? We gaan in ieder geval zondagmiddag met de Trabi safari. Een leuke tent met live muziek vinden ze ook erg leuk.
Alvast bedankt voor je reactie.
Vriendelijke groet,
Henk van der Laan
Hallo Henk,
ontzettend bedankt voor je donatie, dat wordt heel erg gewaardeerd! Van voetbal weet ik vrij weinig, dus daarmee kan ik jullie niet verder helpen helaas. Ik denk dat qua stappen het Clärchens Ballhaus wel interessant zou kunnen zijn voor jullie, een oud balhuis met stijl. Quasimodo heeft ook vaak live muziek, meestal Jazz. Een aanrader als je daarvan houdt! Voor Jazz maar ook klassieke muziek kun je ook bij Pianobar Van Gogh terecht. Hopelijk zit hier iets voor jullie tussen. Veel plezier in Berlijn,
Marjolein.
Ik was er dit weekend ter voorbereiding van een reportage voor een reisblad. Ik vond dit zeer aangrijpend en bijzonder omdat de getuigen van toen je nog over hun ervaringen kunnen vertellen. Betere geschiedenislessen zijn er niet.
Ik heb mijn bezoek verwerkt in een verhaal na mijn rondleiding door met Marita Ulbricht. Voor de liefhebber Standort Stasi.
Een erg indrukwekkend verhaal (en eigenlijk verplichte kost voor elke bezoeker van Berlijn).
hallo,
ik geef al jaren rondleidingen door berlijn, vooral voor nederlanders en belgen. eenieder die echt interesse aan de ddr heeft, zeg ik, dat dit je de allerbeste indruk geeft, van hoe dat daar dan echt was, je wordt niet vrolijk van die rondleidingen en het is héél aangrijpend de verhalen van de oudgevangenen te horen. maar daarna zie je commentaren van mensen, die zeggen, dat het toch niet allemaal slecht was enz. ietwat kritischer. het was noord-korea en zo zag het er ook uit.
de groeten,
hans