Een van de meest gehoorde vragen die ik krijg is of ik nog tips voor Berlijn heb. Grote kans dat de Gedenkstätte Hohenschönhausen in mijn suggestie voorkomt. Deze voormalige Stasi-gevangenis is nu een gedenkplaats waar rondleidingen worden gegeven door de cellencomplexen, meestal voorzien van een persoonlijk verhaal en anekdotes. Elke keer weer indrukwekkend en een van de meest bijzondere dingen om te doen in Berlijn.
In de herfst van 2013 heeft de Gedenkstätte naast de rondleidingen een gratis permanente tentoonstelling geopend. De tentoonstelling “Gefangen in Hohenschönhausen: Zeugnisse politischer Verfolgung 1945 bis 1989” vertelt over de geschiedenis van 40.000 gevangenen die hier tussen 1945 en 1989 vastzaten.
De tentoonstelling
De tentoonstelling is grofweg opgedeeld in 3 delen. De ervaringen van voormalig gevangenen staan centraal en dat is voor mij de reden dat de tentoonstelling zo bijzonder is. Ook wordt er duidelijk en chronologisch getoond hoe de Duitse geschiedenis zich vanaf 1945 heeft verder ontwikkeld en kun je de niet eerder getoonde kantoren van de gevangenisleiding bekijken.
De Duitse geschiedenis
April 1945, het rode leger is in Berlijn aangekomen. De Tweede Wereldoorlog, waarmee Duitsland is begonnen en die zoveel levens heeft gekost, is ten einde. Op 8 mei geeft het Duitse leger zich over en de nationaal-socialistische dictatuur is verslagen. Duitsland raakt haar oostelijke grondgebied kwijt welke in vier bezettingszones wordt verdeeld. In de sovjet-zone starten Duitse communisten een nieuwe dictatuur. Samen met het rode leger en de Russische geheime politie staan zij sterk. Het communisme wordt voor vele mensen een ware nachtmerrie…
Direct na de aankomst van het rode leger worden 380.000 Duitse burgers opgepakt door de Russische geheime politie. De arrestaties moesten ervoor zorgen dat het grondgebied werd “gereinigd van vijanden”. Veel nationaal-socialistische functionarissen, mensen met een kritische blik op de politiek en andere verdachten werden opgepakt. In het begin werden zij naar werkkampen in Rusland gestuurd, later werden ze in Stasi-gevangenissen opgesloten.
Op de wanden vind je meer informatie over de rest van de Duitse geschiedenis met nadruk op de Stasi. In weinig andere musea vond ik de informatie zo helder en gestructureerd.
Praktijken in en rond de Stasi gevangenis Hohenschönhausen
Te midden van de tentoonstellingsruimte wordt er aandacht besteed aan persoonlijke verhalen van ingezetenen. De verhalen zijn opgedeeld in thema’s: Gefangenschaft (gevangenschap), Gewalt (geweld), Verhör (verhoor), Überwachung (bewaking) en Selbstbehauptung (persoonlijkheid handhaven). Over elk thema zijn veel foto’s en verhalen te zien maar vooral de (gratis) audiogids is hier de moeite waard.
Veel ingezetenen vertellen over hun persoonlijke ervaringen. Over de cellen die klein en slecht geïsoleerd waren, over het gemis aan daglicht en een bed, over bewakers die er op los sloegen, over camera’s die continu in de gaten hielden wat de gevangenen deden, over psychologische spelletjes die de bewakers speelden tijdens het verhoor, over zelfmoordpogingen, over de desoriëntatie, over het verlies van gevoel voor tijd en voor het leven, over angst over de thuisblijvers, over toenemende twijfel over zichzelf, over hun trauma’s na het vrijkomen, over de nog altijd missende steun van de staat. Omdat zoveel verschillende mensen aan het woord komen is de tentoonstelling extra indrukwekkend en een prachtige toevoeging op de rondleidingen. Ik vind het geweldig dat alles zo uitvoerig en gestructureerd gedocumenteerd is zodat er nooit vergeten zal worden wat voor praktijken hier hebben plaats gevonden.
Kantoren van het management
De tentoonstelling bevindt zich in de voormalige kantoorruimtes van de gevangenisleiding. Deze ruimtes waren voorheen nog niet open voor het publiek. Er was hier ook nog een audiofragment te horen over de voormalige chef. Nog altijd beweert hij dat de Stasi hier niets verkeerd heeft gedaan. Om misselijk van te worden… Rondom de Stasi gevangenis wonen overigs nog altijd veel mensen die een belangrijke rol hebben gehad bij de Stasi.
De tentoonstelling is, net als de rondleiding, erg de moeite waard. En nog gratis ook! Samen met het Stasi museum vind ik dit een van de meest indrukwekkende en kwalitatiefste tentoonstellingen over de Stasi in Berlijn. Als je hier toch bent, neem dan ook even een kijkje in de boekenhandel. Je vindt hier veel geschiedenisboeken, biografieën en fotoboeken uit die tijd. Natuurlijk kon ik de zaak niet verlaten zonder buit (zie onder). In “Ihr habt es aber schön hier!” ben ik al begonnen en vind het – toe nu toe – een goed boek.
Permanente tentoonstelling in voormalige Stasi gevangenis Hohenschönhausen
Adres: Genslerstraße 66
Openingstijden: Maandag – zondag, 9:00-18:00
Entree: Gratis
OV: Tram M5 (uitstappen Freienwalder Straße) of Tram M6 (uitstappen Genslerstraße) vanaf Hackescher Markt, Alexanderplatz of Landesberger Allee.
Zijn er ook Nederlandse gidsen?
Nee, niet in het Nederlands, wel in veel andere talen waaronder Engels en Duits. Echt een aanrader, want dit zijn vaak mensen die persoonlijke herinneringen aan of ervaringen in de gevangenis hebben. Dat maakt de rondleiding extra indrukwekkend.
Wij zijn er vorige week geweest en waren er zeer van onder de indruk. Eerst de tentoonstelling bezocht en vervolgens aan de rondleiding deelgenomen, welke verzorgd werd door een ex-gedetineerde. Er stond ca een uur voor de rondleiding, maar die van ons duurde bijna 2 uur. Ook het Stasi dossier van de man, die 3 vluchtpogingen had ondernomen, lag daar ter inzage. Alles werd werkelijk tot in detail bijgehouden. Echt ziekelijk…! Onbegrijpelijk wat hier heeft plaatsgevonden; nb in een redelijk recent verleden.
Absoluut. Laatst vertelde mijn schoonvader ook over zijn dossier. Stonden dingen in als “ging altijd netjes gekleed”, bizar dat ze dat allemaal in de gaten hielden maar ook bizar om na de eenwording van Duitsland als voormalige DDR-inwoner je Stasidossier in te kijken. Hele rare gewaarwording lijkt me dat…
Tweemaal was ik al in Hohenschönhausen, beide keren met en een adembenemend verhaal van een Zeitzeuge als gids. Tot 1961 werd hier nog fysiek gemarteld, maar toen wilde de DDR internationaal meer aanzien verwerven en gingen ze daarom over tot psychische marteling, want daar is niets van te zien als er een international inspectie voorbij komt.
Hohenschönhausen was een geheime gevangenis vooral voor verhoor van verdachten. Om het bestaan van deze gevangenis geheim te houden werden in het buurtje eromheen alleen regime-getrouwen gehuisvest. Het verhaal gaat dat er nog steeds DDR-fans wonen, die het maar niets vinden dat die gevangenis nu een toeristenattractie is, en dat ze verdwaalde toeristen daarom opzettelijk de verkeerde weg wijzen!
Met een goede kaart (of Google Maps) is Hohenschönhausen trouwens makkelijk te vinden, op een minuut of tien van een tramhalte.
Bedankt Marjolein! ! Later dit jaar, in november, ben ik met een groep in Hohenschönhausen en gaan we zeker even tijd vrij maken om de tentoonstelling te bezoeken.
Ik ben er een aantal jaren geleden al eens geweest (ik heb een aantal van de getoonde boeken in de kast staan) maar die tentoonstelling maakt me erg nieuwsgierig. Als ik later dit jaar weer in Berlijn ben, ga ik er zeker naar toe!
Het blijf indrukwekkend. Wij zijn er al 3 maal geweest, met en zonder de kinderen, en elke keer weer anders, doordat we elke keer een andere gids hebben gehad. Ieder heeft zijn eigen verhaal. Het staat nu weer op ons lijstje.
Absoluut! Ik heb de rondeiding twee keer gedaan en was inderdaad totaal verschillend. Voor jullie misschien ook interessant is de rondleiding door het gevangenisziekenhuis, elke woensdag om 13:00: http://www.stiftung-hsh.de/page.php?cat_id=cat_1&con_id=CON_1734&page_id=1052&subcat_id=cat_1&recentcat=&back=&special=1&html=0.
Wij zijn er vorig jaar geweest. Heel indrukwekkend. Vooral het oude gedeelte. Wat een bizarre tijd was dat.
Indrukwekkend. Dit zullen we zeker gaan bezoeken.