Vanuit de straten rondom de Zionskirche zie je de spitse toren van de kerk al boven de bomen uitsteken. Niet te missen. Deze kerk is aanwezig, niet alleen fysiek in de wijk Mitte, maar ook als keerpunt in de Duitse geschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog predikte hier Dietrich Bonhoeffer, terwijl hij zich verzette tegen het opkomende nationaal-socialisme. Tijdens de Koude Oorlog begon het DDR-regime in de Zionskirche te wakkelen, het begin van het einde van een communistische staat. De kerk heeft overleefd, maar de oorlog heeft zijn sporen nagelaten. Tijd om eens een kijkje te nemen in én vanaf de top van de Zionskirche!
De rol van de Zionskirche in de Duitse geschiedenis
In 1873 werd de Zionskirche ingewijd op een van de hoogste natuurlijke punten van Berlijn: de Weinberg. Het meest kenmerkend voor de kerk is de 67 meter hoge toren die precies op de kruising van de Zionskirchstraße en Griebenowstraße is gebouwd. Toen al diende de toren als als oriëntatie- en uitzichtpunt. Orth ontwierp de kerk in Berlijnse historismestijl. Romaanse en gotische elementen werden met elkaar gecombineerd om zo niet alleen een plek voor vrede en rust te creëren, maar ook een monument ter eren van de keizer.
De Zionskirche – de Berlijnse kerk van het verzet – is vooral bekend om twee belangrijke gebeurtenissen in de Berlijnse geschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte Dietrich Bonhoeffer hier (verzet tegen de nazi’s), en in de jaren tachtig zat hier de belangrijke oppositiebeweging Die Umweltbibliothek (verzet tegen de DDR).
Zionskirche in de Tweede Wereldoorlog
Tijdens de opkomst van de nationaal-socialisten (1931-1932) was de moedige theoloog Dietrich Bonhoeffer werkzaam in de Zionskirche. Hij was een van de meest bekende en invloedrijkste Duitse theologen van de 20e eeuw en zat in het verzet tegen de nazi’s. Zijn doel: Hitler ombrengen. Hij vond dat de kerk verantwoordelijkheid moest nemen en in opkomst moest komen tegen de Jodenvervolging. In maart 1943 plande Bonhoeffer met enkele van zijn verzetgenoten verschillende moordaanslagen op Hitler. Allemaal mislukten ze. De ene keer bevroor de geplaatste bom in het vliegtuig van Hitler door de kou. De andere keer verliet Hitler voor het ontsteken van explosieven de ruimte. De ontdekking dat Bonhoeffer bemiddelde bij de ontsnapping van Joden naar Zwitserland heeft er uiteindelijk voor gezorgd dat hij werd gesnapt door de Gestapo, de geheime politie van nazi-Duitsland. Op 5 april 1943 werd de verzetsstrijder gearresteerd en geplaatst in een militaire gevangenis in Berlijn-Tegel, later in de zwaarbeveiligde gevangenis van de Gestapo in de Prinz-Albrecht-Straße (nu Niederkirchnerstraße, waar je in het Topografie des Terrors meer te weten kunt komen over de gruweldaden van de Gestapo) en vervolgens in concentratiekamp Buchenwald. Vanwege zijn betrokkenheid bij de samenzwering tegen Hitler werd hij veroordeeld tot hoogverraad. Verdedigen was niet aan de orde. Direct de doodstraf. Drie weken voor de bevrijding werd hij uiteindelijk op 39-jarige leeftijd in concentratiekamp Flossenbürg in Beieren geëxecuteerd. Met draden werd hij opgehangen om het sterfproces te verlangzamen. Overblijven de herinneringen aan een dappere man die zijn leven opofferde voor de strijd tegen het onrecht.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Zionskirche voor een groot deel verwoest. Altaar, glas-in-lood-ramen en het orgel overleefden de bombardementen van november 1943 niet. Maar het waren niet alleen de bombardementen die voor schade zorgden, dat waren ook de inbraken in de na-oorlogse jaren. Berlijners drongen de kerk in op zoek naar brandhout, zoals ze dat ook in Tiergarten deden, om daarmee de koude winters te overleven. Grondige renovaties hebben er sindsdien niet plaatsgevonden.
➤ Meer over de Tweede Wereldoorlog in Berlijn
➤ Je kunt het Bonhoeffer-Haus (Charlottenburg, S Heerstraße) bezoeken voor meer informatie over het leven van Dietrich Bonhoeffer
Zionskirche in de DDR
Vanaf 1986 bood de Zionsgemeinde ruimte voor oppositiegroepen en de Umweltbibliothek. Binnen de muren van de kerk stond de DDR-regering kritische geluiden toe en daarom was dit een relatief veilige plek voor protestbewegingen en kritische DDR-burgers. Er werden verboden boeken en tijdschriften verzameld maar er vonden ook regelmatig lezingen, concerten en filmvertoningen plaats. Een podium voor voor kritische uitingen waarvoor in de DDR geen ruimte was. Ze wilden o.a. kennis verspreiden over milieuvervuiling en mensenrechten onder de DDR-bevolking. Dat zinde de Stasi natuurlijk geenszins. Ze vielen op 25 november 1987 de Zionskirche binnen, waar ze zeven medewerkers arresteerden en drukmachines in beslag namen. Daarmee heeft de DDR het tegenoverstelde bereikt van wat ze eigenlijk voor ogen hadden: bekendheid voor de Umweltbibliothek in zowel West-Duitsland als Oost-Duitsland, veel solidariteit voor de gearresteerden en steeds meer kritiek onder de ‘gewone’ DDR-bevolking. Onder druk van de steunbetuigingen in Oost- en West-Duitsland liet de Stasi alle gearresteerden binnen enkele dagen vrij maar het beeld over de DDR onder de eigen bevolking veranderde. Dit omkeerpunt was misschien wel het begin van het einde van de DDR.
➤ Meer over de Koude Oorlog in Berlijn
Zionskirche bezoeken
Huidige staat van de Zionskirche
Hoewel de Zionskirche de oorlogen redelijk goed is doorgekomen, is de kerk niet bepaald in opperbeste staat. Tussen 1987 en 1993 is de kerk niet in gebruik geweest en daar zijn de sporen ook nu nog van zichtbaar. Afgebrokkelde tegels aan de muur, watervlekken in het plafond en kieren die zorgen voor een frisse tocht. Sinds het heropenen van de kerk wordt het met donaties van bezoekers opgeknapt. Op het eerste gezicht is direct zichtbaar dat de renovaties naar perfectie nog een flinke weg te gaan hebben.
Maar moet de Zionskirche wel piekfijn opgeknapt worden? In het gastenboek staan woorden als “laat de kerk alsjeblieft zoals het is”. In zijn huidige status past de kerk misschien ook wel beter bij Berlijn. In Mitte wonen veel jonge gezinnen en voormalig Oost-Berlijn is nog altijd voormalig atheïstisch. Zonder al die poespas in de kerk krijg ik toch meer het gevoel mezelf te zijn. Geen enkele kerk die ik ooit van binnen heb gezien lijkt wat dat betreft op de Zionskirche. Het is er rauw. Rauw zoals heel Mitte ooit moet zijn geweest in de jaren ’90. En daarom biedt de kerk eigenlijk wel een interessant contrast tegenover alle omliggende Altbaublokken die inmiddels piekfijn gesaneerd zijn.
De Zionskirche beklimmen
Een bezoek aan de Zionskirche is vanuit historisch oogpunt interessant maar ook het uitzicht is absoluut de moeite waard. Voor € 1,- kun je elke zondagmiddag de 67 meter hoge toren beklimmen. Een smalle trap brengt je naar het uitzichtplatform in de spitse toren van de kerk. Vanaf hier heb je een mooi uitzicht over Mitte en Prenzlauer Berg. Het uitzicht reikt dan wel niet zo ver als dat vanaf de Fernsehturm, maar vanaf hier kun heb je wel een mooie blik op de TV-toren zelf, alsmede op de Berliner Dom, de koepels van Frankfurter Tor en de prachtige Altbaublokken. Daarmee verdient de Zionskirche absoluut een plekje in mijn lijstje met favoriete uitzichtpunten in Berlijn!
Een bezoek aan het uitzichtplatform kost € 1,-.
De trap naar boven is behoorlijk smal. Daar is zelfs de wenteltrap van de Siegessäule niets bij!
Er hangen borden die aangeven welke bekende Berlijnse gebouwen te zien zijn vanaf het uitzichtplatform. Omdat je niet achter een net of glas staat, kun je hier makkelijk fotograferen.
In de top van de Zionskirche. Het dak is een van de weinige dingen die wel gerenoveerd is.
Meer foto-impressies van de Zionskirche:
De Zionskirche gezien vanuit de Zionskirchstraße terwijl een tram de Kastanienallee indraait.
Rondom de Zionskirche vind je trouwens veel leuke terrasjes en cafés die op een mooie zondagmiddag uitstekend geschikt zijn voor een gezellige brunch.
Romantiek voor de Zionskirche. Ookal treden niet veel mensen naar binnen, op het plein rondom de kerk is het eigenlijk altijd bedrijvig.
Loop zeker eens een rondje om de kerk om de details te bewonderen. De Berliner Dom wordt eigenlijk standaard genoemd als meest belangrijke en mooie kerk van Berlijn, maar de Zionskirche mag er ook zeker wezen!
De verwaarlozing van de Zionskirche in de jaren ’90 is nog goed zichtbaar maar de kerk is nog altijd in gebruik voor kerkdiensten maar ook voor andere evenementen. Een overzicht van evenementen in de Zionskirche kun je op hun website vinden: www.zionskirche-berlin.de.
De imperfectie van de Zionskirche vind ik juist zo mooi om te zien. Alle Altbau rondom de Zionskirche is keurig gerenoveerd in de afgelopen jaren maar hier voel je hoe Oost-Berlijn er in de jaren ’90 grotendeels bij heeft gelegen. Verwoest en verwaarloosd.
Zionskirche
Adres: Zionskirchplatz
OV: U2 Senefelderplatz
Entree uitzichtplatform: € 1,-
Openingstijden uitzichtplatform: elke zondag van 12:00 tot 16:00
Goed om te weten: de trap naar het uitzichtplatform is smal en niet geschikt voor mensen die slecht ter been zijn
Heb jij de Zionskirche al eens bezocht? En had jij verwacht dat het uitzicht vanaf de Zionskirche en haar geschiedenis zo bijzonder zou zijn?
Beste Marjolein,
Bedankt voor de vele interessante info op je blog. We plannen volgende week een weekje Berlijn en je boek en je blog vormen handige gidsen.
We willen de Zionskirche bezoeken.
Je meldt als adres Invalidenstrasse 4a, maar volgens ons ligt daar een andere kerk (St. Elisabethkirche).
Zou het kunnen dat de Zionskirche uit dit artikel in de wijk Prenzlauer Berg ligt, nl. op de Zionskirchplatz?
Alvast bedankt.
Wat leuk om te lezen! Daar doe ik het voor! En je hebt helemaal gelijk. De Zionskirche staat op de Zionskirchplatz. Veel plezier in Berlijn!
Ik ben een paar keer bij deze kerk geweest, oa de eerste keer dat ik in Berlijn was. Maar in de toren was ik nog niet, goeie voor een volgende keer! En inderdaad, toffe foto’s!
Dank je wel Emma! Echt een aanrader om een keer te doen, het uitzicht is echt prachtig!
Wat een prachtige kerk! Zelf zou ik het helemaal niet nodig vinden dat deze kerk in perfecte staat hersteld wordt, ik hou er ook van als je de geschiedenis een beetje aan een gebouw kunt afzien, vind dat, net als jij, wel mooi. Mooie foto’s heb je gemaakt ook!
Dank je wel! Het was ook echt een feestje om daar te fotograferen. Inderdaad, juist omdat het allemaal niet zo perfect is! Nu gok ik ook dat ze voorlopig toch niet genoeg geld hebben dus het zal nog wel even zo blijven.