Berlijn in de Koude Oorlog

De Berlijnse blokkade zit nog in de hoofden van veel mensen. Je merkt het al snel als er gerefereerd wordt naar Oost-Berlijn of ‘het westen’. Niet gek als je bedenkt dat Duitsland pas sinds 1990 officieel herenigd is. Waar je de sporen van het verleden kunt vinden? Ik vertel het je in dit artikel.

Blik richting Oost-Berlijn vanuit West-Berlijn door Johan van Elk.

Eerst een korte geschiedenisles…

Het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende vrijwel het begin van de Koude Oorlog. Nazi-Duitsland was overwonnen en Duitsland én Berlijn werden al snel opgedeeld tussen de geallieerden:

  • West-Duitsland
    De Amerikaanse, Franse en Britse bezettingszones werden naar westers kapitalistisch voorbeeld in 1948 officieel opgericht als De Bondsrepubliek Duitsland (BRD).
  • Oost-Duitsland
    De Sovjet-zone werd een jaar later naar communistische idealen opgericht als de Duitse Democratische Republiek (DDR).

De Berlijnse Muur werd gebouwd in 1961 door de Oost-Duitsers met als doel het aantal Oost-Duitsers dat naar het westen vluchtte, terug te dringen. Heel West-Berlijn werd omringd door de muur om zo het vrije westen ook fysiek van het communistische oosten te scheiden. Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur en een jaar later (3 oktober 1990) werd Duitsland officieel herenigd.

Herinneringen aan de Koude Oorlog

Denk je aan de Koude Oorlog, denk je aan de Berlijnse Muur. Helaas is er maar weinig overgebleven van de 160 km lange Berlijnse Muur. Dat neemt echter niet weg dat er nog een hoop sporen van het verleden te bekijken zijn in Berlijn. Verschillende monumenten en musea houden de geschiedenis in leven:

Berlijnse Muur, Wachttorens en Gedenkplaatsen


Gedenkstätte Berliner Mauer

Als je een stuk originele Berlijnse Muur wilt bekijken, dan moet je in de Bernauer Straße wezen. Hier werd de muur zo dicht bij de woningen geplaatst dat enkele mensen uit het raam sprongen om te ontsnappen aan het DDR-regime. 10 mensen vonden de dood bij hun ontsnappingspoging. In het documentatiecentrum wordt de geschiedenis van de muur haarfijn uitgelegd met honderden foto’s, documenten en videomateriaal. Vanaf het platform bovenop het documentatiecentrum heb je uitzicht over een stukje voormalig grensgebied met patrioulleweg, wachttoren en Hinterlandmauer.

Adres: Bernauer Straße 111
OV: S Nordbahnhof of U8 Bernauer Straße
Entree: gratis

20140309 - IMG_3473- BerlijnBlog - Berliner Mauerweg

Stasi-gevangenis en Gedenkstätte Hohenschönhausen

In de jaren vijftig zaten talrijke mensen vast in de Stasi-gevangenis in Hohenschönhausen. Ze hadden zich verzet tegen de communistische dictatuur en dat kwam ze duur te staan. De leefomstandigheden in de gevangenis waren zowel lichamelijk als psychisch slopend. Gevangenen moesten slapen in vochtige cellen, ze kregen leugens te horen over hun familie en wisten vaak niet eens waar ze zelf waren. In de gevangenis kun je een tentoonstelling over de gevangenis bezoeken of je aansluiten bij een rondleiding door het complex. Beide erg indrukwekkend.

Adres: Genslerstraße 66
OV: Tram M5 Freienwalder Straße of M6 Genslerstraße
Entree: tentoonstelling gratis, rondleiding € 5,-

20110827 DSC03782 BerlijnBlog Gevangenis Hohenschönhausen

DDR-Wachttoren bij Potsdamer Platz

Bij het zien van het moderne Potsdamer Platz vol moderne hoogbouw is het lastig voor te stellen dat dit plein zo’n 100 jaar geleden al het bruisende handelscentrum was van Berlijn. De Tweede Wereldoorlog maakte dat kapot en de DDR bouwde op deze puinplaats de Berlijnse Muur. Enkele muursegmenten op Potsdamer Platz herinneren daar aan maar ik vind vooral de voormalige DDR-wachttoren in de Erna-Berger-Straße een aanrader. Voor € 3,50 kun je de toren, die door een privé investeerder in originele staat is terug gebracht, ook beklimmen.

Adres: Aan het einde van de doodlopende Erna-Berger-Straße
OV: S+U Potsdamer Platz
Entree: de toren beklimmen kost € 3,50

20140204 IMG_2749 BerlijnBlog Wachttoren Erna-Berger-Straße

Gedenkstätte Günter Litfin

Deze overgebleven DDR-wachttoren is omgeven door drie woonblokken en ziet er nog uit als nieuw. De toren is dan ook nog altijd in gebruik, niet meer als wachttoren, maar als museum. De Führungstelle Kieler Eck is tevens een gedenkplaats voor Günther Litfin. Hij was één van de eerste slachtoffers van de Berlijnse Muur toen hij in 1961 werd doodgeschoten terwijl hij in het nabijgelegen kanaal naar West-Berlijn wilde zwemmen. Zijn broer Jürgen Litfin biedt sinds 20013 tours aan (tussen maart en oktober) zodat de vreselijke geschiedenis niet wordt vergeten.

Adres: Kieler Straße 2
OV: U6 Schwartzkopffstraße
Entree: gratis

East Side Gallery

Met een lengte van zo’n 1,3 kilometer is de East Side Gallery het langste bewaardgebleven stuk Berlijnse Muur. Verwacht echter niet de muur in originele staat aan te treffen, want dat is de muur al sinds 1989 niet meer. Vlak na de val van de Berlijnse Muur hebben kunstenaars uit 118 verschillende landen schilderingen op de muur aangebracht in het teken van de vrede en hoop voor de toekomst. Een prachtig gebaar voor een betere wereld zonder muren. Helaas wordt de East Side Gallery nogal geteisterd door vandalisme, zijn veel kunstwerken (deels) beklad en wordt de muur achter een hek geplaatst. Desondanks is een wandeling langs de East Side Gallery zeker een bezoek waard.

Adres: Mühlenstraße (tussen Ostbahnhof en de Oberbaumbrücke)
OV: S Ostbahnhof of S+U Warschauer Straße
Entree: gratis

Platz des 9. November 1989

Het was Günter Schabowski die er op 9 november 1989 voor heeft gezorgd dat Oost-Berlijners via de grensovergangen naar het westen konden reizen. Allemaal dankzij een ongelukkige verspreking. Op een persconferentie over de nieuwe regelingen rondom het Ausreisen schreef (of eigenlijk sprak) hij met de woorden “Das tritt nach meiner Kenntnis … ist das sofort, unverzüglich” wereldgeschiedenis. Toen Oost-Duitsers op de TV zagen dat ze per direct naar het westen konden reizen, zorgde dat voor een stroom richting de grensovergangen. Grensposten konden de mensenmassa’s niet aan en op de Bösebrücke gingen de eerste grenzen open. Ossi’s vonden hun weg al jubelend naar het westen. Op deze plek is een klein openluchtmuseum ingericht met achtergrondinformatie, foto’s en een stuk van de Hinterlandmauer. Helaas is er niets meer te zien van de voormalige grensovergang.

Adres: Platz des 9. Novembers
OV: S Bornholmer Straße
Entree: gratis

20140309 - IMG_3391- BerlijnBlog - Berliner Mauerweg centrum

Berliner Mauerweg

Ruim 160 kilometer lang was de Berlijnse Muur die West-Berlijn tot een ingesloten eiland in de DDR maakte. De muur stond niet alleen midden in de stad, maar ook in buitenwijken en zelfs in natuurgebieden. Een goed idee van hoe lang de Berlijnse Muur echt was krijg je door de Berliner Mauerweg te fietsen. Tussen 2002 en 2006 heeft de stad Berlijn een pad aangelegd die grotendeels over (of in ieder geval zo dichtbij mogelijk) de Todesstreifen verloopt. Langs het pad staan veel informatieborden over vluchtpogingen, monumenten en zelfs wachttorens en stukken Berlijnse Muur.

Ik fietste de Mauerweg in vier etappes:

Je kunt er ook voor kiezen de Mauerweg met een gids te fietsen. Baja Bikes biedt bijvoorbeeld Nederlandstalige tours langs de Mauerweg aan.

mauerweg 3 collage

Sakura langs de grens

Ben je toevallig in de lente in Berlijn? Ga dan zeker op zoek naar de prachtige kersenbloesems die overal in Berlijn in bloei staan. Na de val van de Berlijnse Muur heeft een Japanse televisiezender veel geld opgehaald voor de zogenoemde Sakura-KampagneOp verschillende plekken langs de grens markeren prachtige bloesems nu het grensverloop.

20140329 IMG_3843 BerlijnBlog Sakura

Konijnen in de Chausseestraße

Dat wat een nachtmerrie was voor de stad en de inwoners van Berlijn, was een zegen voor konijnen. Door de bouw van de Berlijnse Muur ontstond er een gebied dat verboden terrein was voor de meeste mensen. Ze konden zich vrij bewegen én voortplanten op de Todesstreifen. Hoe dat zo ver kwam lees je in mijn artikel. Kleine messing gedenkstenen in de Chausseestraße herinneren aan de konijnenkuddes die hier ooit leefden.

Bezoek bunkers uit de Koude Oorlog met Berliner Unterwelten

Ontdek het ondergrondse Berlijn met verschillende tours van Berliner Unterwelten. Met tour 3 (U-Bahn, Bunker, Kalter Krieg) bezoek je de ondergrondse restanten van de Koude Oorlog. Je ziet onder andere een bunker in station Pankstraße die bescherming zou moeten kunnen bieden tijdens een mogelijke Derde Wereldoorlog. Tijdens de tour zie je onder andere de sanitaire voorzieningen, slaaponderkomens en incheckprocedures. Het is een vrij moderne bunker die in het geval van een nucleaire oorlog nog steeds dienst zou kunnen doen en hermetisch kan worden afgesloten.

Adres: bij metrostation Gesundbrunnen, Brunnenstraße 105
OV: S of U8 Gesundbrunnen
Rondleiding: € 11,-

Russische monumenten voor de omgekomen soldaten

Na de Slag om Berlijn hebben de Sovjets verschillende monumenten ingericht om de gevallen soldaten te eren en te begraven. Meer dan 80.000 Russische soldaten zijn in de laatste weken van de Tweede Wereldoorlog om het leven te komen. Naast een mooie laatste rustplaats, zijn de monumenten ook erg interessant om te zien. Ze staan vol met Russische leuzen, mozaïeken en andere propagandaboodschappen. De grootste monumenten vind je in Tiergarten, het Treptower Park en in Pankow. Interessant feitje: er is een verdrag getekend met de Russen dat de monumenten tot in den eeuwigheid onderhouden moeten worden. Ze liggen er dan ook allemaal piekfijn bij!

20140204 IMG_2679 BerlijnBlog Russisch Monument Tiergarten

20151026 - _DSF5894- BerlijnBlog

Musea over de DDR en de Koude Oorlog

Stasi-Museum en Stasi-archieven

De Stasi (ook wel Ministerium für Staatssicherheit of afgekort MfS) was de geheime politie van de staatspartij de SED. Als ‘schild en zwaard van de partij’ was de Stasi het belangrijkste instrument om de communistische dictatuur overeind te houden. 91.000 voltijders en 189.000 inofficiële medewerkers zorgden tenslotte voor een algehele bewaking van de bevolking. Wie zich verzette of probeerde te vluchten, werd op de voet gevolgd of in sommige gevallen zelfs vastgenomen. In het voormalige hoofdkantoor van de Stasi is nu een omvangrijk museum te bezoeken waarin uitgebreid wordt getoond hoe de Stasi te werk ging.

20150117 - DSCF2404- BerlijnBlog Stasimuseum

Kilometers aan Stasi-dossiers heeft de geheime dienst over de jaren verzameld. Een groot deel daarvan is na de val van het ijzeren gordijn vernietigd, maar een groot deel ervan ligt nog steeds in het voormalige hoofdkwartier van de Stasi opgeslagen. Elke eerste dinsdag van de maand worden er rondleidingen door de archieven georganiseerd. Data en meer informatie vind je hier.

Adres: Ruschestraße 103
OV: U5 Magdalenenstraße
Entree: voor het museum € 6,-, de Stasi-archieven zijn gratis

20150117 - _MG_6275- BerlijnBlog Stasimuseum

Tentoonstelling Alltag in der DDR

In de Kulturbrauerei kun je de gratis tentoonstelling Alltag in der DDR bezoeken. Zoals de naam al doet vermoeden, gaat de tentoonstelling vooral over het dagelijks leven in de DDR. Bijvoorbeeld over geliefde vakantiebestemmingen (Ostsee!), het assortiment in de supermarkten (melk in zakken) en West-Pakete (familie of vrienden uit West-Duitsland die pakketten stuurden met producten die in de DDR niet beschikbaar waren). Naast het luchtige deel is er ook aandacht voor de duistere kant van de DDR.

Adres: Kulturbrauerei, Knaackstraße 97
OV: U2 Eberswalder Straße
Entree: gratis

Tränenpalast

De grensovergangspost bij station Friedrichstraße is in originele staat terug gebracht en huisvest een zeer interessante tentoonstelling over het leven in de DDR en de uitreisprocedures bij dit grensovergangsstation in het bijzonder. In dit gebouw – dat Tränenpalast werd genoemd omdat het afscheid er vaak emotioneel zwaar beladen was – werd iedereen die van Oost-Berlijn naar West-Berlijn wilde reizen, streng gecontroleerd. Enkel mensen met de juiste papieren mochten het grensstation passeren. Zelfs de controlehokjes staan er nog!

Adres: Reichstagufer 17
OV: S+U6 Friedrichstraße
Entree: gratis

20140224 IMG_2445 BerlijnBlog Tränenpalast

Asisi Panorama

Voor mij, en ik denk voor iedereen die na 1980 is geboren, is het soms lastig voor te stellen hoe Berlijn eruit heeft gezien tijdens de Koude Oorlog. Als je voor het panorama kunstwerk van Yadegar Asisi staat, krijg je er toch een beetje een gevoel bij. Een levensgroot schilderij neemt je mee naar een fictieve herfstdag in de jaren ’80. Je ziet een doodnormale dag in West-Berlijn met blik op de muur en richting het oosten. Originele geluidsfragmenten maken de beleving af.

Adres: Friedrichstraße 205
OV: U6 Kochstraße
Entree: € 10,-

AlliiertenMuseum

De voormalige grensovergangspost Checkpoint Charlie is een grote tourist trap. Zelfs het controlehuisje is een replica. Overslaan dus! De originele grenspost staat in het Alliierten-Museum, het gebouw dat ooit als bioscoop voor de Amerikaanse soldaten diende. Daar kun je tevens alles te weten komen over de westelijke bezettingsmachten (USA, Groot-Brittannië en Frankrijk) in Berlijn tussen 1945 en 1994 .

Adres:  Clayallee 135
OV: Bushalte Alliiertenmuseum, bus 115, N10 of X83
Entree: gratis

DDR-Architectuur


Karl-Marx-Allee

De brede boulevard tussen Alexanderplatz en Frankfurter Tor was hét paradepaardje van de DDR. Het stond er vol moderne appartementen en chique horecagelegenheden. Alleen de beste mensen (lees: diegenen die trouw waren aan de SED en de DDR) maakten hier kans op een woning. Andere delen van Oost-Berlijn zagen er nog vervallen uit, maar hier presenteerde de Hauptstadt der DDR zich van haar beste kant. Het is een fijne boulevard om te wandelen of fietsen, terwijl je je laat imponeren door de bombastische architectuur in Russische Zuckerbäckerstil. Bekijk sowieso Frankfurter Tor, de Rosengarten en Strausberger Platz.

20151024 - _DSF5840- BerlijnBlog Fotodagboek 46

Alexanderplatz

Het centrale plein van Berlijn-Mitte trekt vooral veel reizigers en winkelend publiek aan. Toch is het de moeite waard om ook eens de tijd te nemen om de architectuur op Alexanderplatz te bekijken. Kenmerkende bouwwerken uit DDR-tijd zijn onder andere de Weltzeituhr, de Brunnen der Völkerfreundschaft en het Haus des Lehrers met zijn propaganda-mozaïeken. En de Fernsehturm natuurlijk niet te vergeten!

Kino International

Poepie-de-luxe was het Kino International toen het in 1963 werd geopend. Kosten noch moeite werden gespaard om hier de perfecte kijkbeleving te creëren. Veel politici en leden van de partij kwamen hier de nieuwste DDR-producties bekijken. Tegenwoordig kun je ook gewoon naar hollywoodfilms en andere westerse producties kijken, maar nog wel in diezelfde sfeer. Vooral de foyer en de mozaïek op de zijkant van het gebouw zijn het bekijken waard.

Adres: Karl-Marx-Allee 33
OV: U5 Schillingstraße

20140914 - _MG_1771- BerlijnBlog Kino International_

Museumswohnung Hellersdorf

In hoog tempo bouwde de DDR Plattenbau voor het hele land: heel veel flats met dezelfde opbouw en indeling. Pure eenheidsworst. Maar voor die tijd wel hartstikke modern en een snelle oplossing voor het woningtekort na de Tweede Wereldoorlog. De woningen waren voorzien van centraalverwarming en een eigen douche en toilet. Vooral jonge gezinnen kwamen in wijken als Marzahn, Hellersdorf en Lichtenberg te wonen. Benieuwd hoe zo’n huishouden er toentertijd uit zag? Dan kun je een kijkje nemen in de Museumswohnung in Hellersdorf. De aanwezigen weten vaak een hoop interessante anecdotes uit het dagelijkse leven in de DDR te vertellen. Let op: enkel geopend op zondag tussen 14:00 en 16:00 en op aanvraag.

Adres: Hellersdorfer Straße 179
OV: U5 Cottbusser Platz
Entree: gratis

P1000527Museumswohnung Hellersdorf BerlijnBlog

9 Reacties

  1. Anne-Daisyflore

    Hallo Marjolein! Heel erg bedankt voor deze blog. ik zit nu in mijn derde jaar van de middelbare school, ik moest een werkstuk schrijven over het Bundersland Berlijn. En je blog heeft me heel erg geholpen en ik heb veel informatie kunnen vinden. heel erg bedankt! ik heb hiermee een 9,5 gehaald!
    met vriendelijke groeten,
    Anne-Daisyflore.

    Antwoord
  2. Frank Klaassen

    Een geweldige blog Marjolijn. Ik heb als militair de koude oorlog van dichtbij meegemaakt. Robert McNamara heeft ooit gezegd; It wasn’t a cold war but a bloody hot war! Hij had gelijk.
    In 1983 zei Ronald Reagan over de radio “My fellow Americans, I’m pleased to tell you today that I’ve signed legislation that will outlaw Russia forever. We begin bombing in five minutes.” het was een soundcheck voor zijn wekelijkse radiopraatje maar het werd per ongeluk uitgezonden. De Russen gingen direct in de high alert fase. Pas na drie kwartier kwamen ze erachter dat het een grap was. Op dat moment waren de spanningen tussen oost en west al maximaal. Wat de burgers niet weten is hoe vaak we op het nippertje ontsnapt zijn aan een kernoorlog.
    Cuban missile crisis
    Het B59 submarine incident
    1979 NORAD computer glitch
    Russian false alarm 1983
    Able Archer 1983
    And so on……
    De Amerikanen hadden een geweldige militaire doctrine, genaamd MAD (mutual assured destruction). Hoe gek kun je het verzinnen.
    Dit weekend ga ik weer terug naar Berlijn, als burger. Herinneringen ophalen en genieten.

    Groetjes,
    Frank Klaassen

    Antwoord
  3. Elja

    Wat een handig overzicht van musea en plekken die aan de DDR-tijd herinneren! Wat ik mis, is het ddr-museum. Heb je die expres niet opgenomen?
    Ik ben me aan het voorbereiden op een trip naar Berlijn en naar het gebied rond Spremberg. In de jaren ’85 tot ’89 (van mijn 15de tot mijn 19e) ben ik elk jaar in de toenmalige DDR geweest. In de zomer van 1984 had ik een fles met daarin een klein briefje overboord gegooid van de boot naar Zweden. Een vrouw uit Lieskau, die aan de Ostsee op vakantie was, vond het. En zo begon er een vriendschap tussen haar gezin en ons gezin. Ik ben toen ook in Oost-Berlijn geweest. Ik ben heel erg benieuwd naar wat ik nu, na al die jaren, ga ervaren. Ik hoop in het DDR-museum zaken uit die tijd terug te zien. Ook het Stasi museum heb ik al op mijn lijstje gezet. En natuurlijk alle plekken waar we destijds geweest zijn. Ik ga nog even verder speuren op je blog!

    Antwoord
    • Marjolein

      Dat klopt, ik was lange tijd niet bepaald fan van het DDR-Museum. Onlangs hebben ze het museum flink uitgebreid en is het stukken informatiever, overzichtelijker en daardoor ook veel beter geworden. Wel is het er nog altijd erg druk dus ik raad aan om op een rustig tijdstip te komen om de mensenmassa een beetje te ontlopen, dat vind ik zelf wel prettig in een museum. Wat bijzonder trouwens, je verhaal over de flessenpost!

      Antwoord
      • Philippe Wuidar

        Dag Marjolein,
        Ik bezocht het DDR museum een 6-tal jaar geleden: werd het sindsdien uitgebreid?
        De tentoonstelling Alltag in der DDR in de Kulturbrauerei leek me op een bepaalde manier vergelijkbaar en veel rustiger.
        Welke van beide zou je aanraden als er beperkte tijd is?

        Antwoord
  4. Irma Lit

    Dag Marjolein, wat een mooi en herkenbaar artikel. In augustus bezochten wij het Stasi Museum en alleen het fietstochtje daarheen vanaf de Grolmanstrasse over de Karl Marxallee met al die identieke grote gebouwen was al een ervaring op zich. Deze gebouwen riepen veel vragen bij ons op. Leuk om nu de antwoorden grotendeels te lezen in jouw artikel.
    Onderweg op onze eerste etappe naar Kopenhagen (Berlijn – Oranienburg) hebben we nog een van de laatste overgebleven wachttorens bezocht: Nieder Neuendorf aan de Havel. Het verhaal dat een vrijwillige gids vertelde was indrukwekkend.
    Hartelijke groeten van Irma Lit

    Antwoord
    • Marjolein

      Hoi Irma,

      bedankt voor je reactie! Mooi dat jullie een fietstocht over de Karl-Marx-Allee met een bezoek aan het Stasi-Museum hebben gecombineerd. Twee heel verschillende, maar toch twee heel interessante plekken die hun eigen verhaal vertellen over de Koude Oorlog. Wat leuk trouwens dat Nieder Neuendorf ook op de fietsroute naar Kopenhagen ligt, dat wist ik nog niet! Dat lijkt me ook een bijzonder mooie fietsroute!

      Liebe Grüße,
      Marjolein

      Antwoord
  5. Robert Rijk

    Mooi stuk! Toch nog dingen waarvan ik het bestaan niet kende. De doorgang door het Tränenpalast kan ik me nog goed herinneren. Je ging vanzelf zweten, ook al had je niets op je kerfstok. Maar misschien stookten ze gewoon zomer en winter de verwarming extra op.

    Antwoord
    • Marjolein

      Dank je wel Robert! Wat bijzonder dat je het Tränenpalast nog kent uit andere tijden. Alleen een bezoek aan het museum liet me al de rillingen over mijn rug lopen… Hele indrukwekkende plek.

      Antwoord

Reactie verzenden

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Nieuwsbrief

Nieuwsbrief

Meld je aan voor mijn maandelijkse nieuwsbrief en onvang de laatste updates en exclusieve Berlijntips gratis in je inbox.

Je hebt je nu aangemeld voor de BerlijnBlog nieuwsbrief. Dank je wel!

Pin It on Pinterest

Share This