In de tram naar Weißensee reis je niet alleen naar een uitgestrekte en groene Berlijnse buitenwijk, het voelt ook als een kleine tijdreis. Een wandeling over de Joodse begraafplaats in Weißensee laat je helemaal in de vorige eeuw wanen waarin de Joodse gemeenschap in Berlijn zeer omvangrijk en deels ook zeer welvarend was. Het is waarschijnlijk overbodig te vermelden dat dit was voordat Hitler aan de macht kwam. Dat deze begraafplaats vrijwel ongeschonden door de Tweede Wereldoorlog is gekomen, mag je dan ook wel een wonder noemen. Wat overbleef is een van de mooiste en grootste Joodse begraafplaatsen van Europa. De fraaie eeuwenoude graven van beroemde en succesvolle Jodenzijn al een reden om hier eens een kijkje te nemen. Dit is niet alleen een plek om te herdenken en rustig rond te wandelen, het vertelt ook veel over Berlijns geschiedenis. In dit (lange, ja, sorry) artikel wil ik je vertellen waarom deze begraafplaats zo bijzonder is.
Toegang tot de rouwzaal in Italiaanse Neorenaissance stijlVraag naar meer
Een geometrisch ontwerp
In de 19e eeuw groeide de Joodse bevolking in Berlijn razendsnel. Zo snel dat de oudste Joodse begraafplaats aan de Schönhauser Allee uit 1829 al snel volraakte. Er was vraag naar meer ruimte. Meerdere architecten leverden ideeën aan maar uiteindelijk was het de gerenommeerde Duitse architect Hugo Licht die met het winnende ontwerp kwam voor een nieuwe begraafplaats. Het beschikbare terrein (42 hectare / circa 80 voetbalvelden) verdeelde hij in verschillende kavels met driehoekige en vierkante vormen. Tientallen wandelpaden doorkruisen de begraafplaats die het geheel doet laten denken aan een Engelse landschapstuin. Bang te zijn dat je hier verdwaalt, hoef je trouwens niet te zijn. De velden zijn met letters en nummers voorzien, van A1 bij de hoofdingang tot P5 aan de zuidelijke rand.
Een laatste rustplaats voor de rijken
Het waren vooral veel welvarende en prominente Joden die in Weißensee hun laatste rustplaats vonden. Het terrein staat nog altijd vol met hun sierlijke grafstenen, bombastische familiegraven en begroeide kavels. Wist je dat hier enkele beroemde Berlijners liggen begraven? De uitgever Samuel Fischer, de restauranthouder en hoteleigenaar Berthold Kepinski en de ondernemer Josef Garbáty (in zijn ooit prestigieuze sigarettenfabriek in Pankow zijn trouwens inmiddels woningen gebouwd) hebben hier hun laatste rustplaats gevonden. Net als 400 Joodse militairen die tijdens de Eerste Wereldoorlog sneuvelden in dienst van het Duitse keizerlijke leger.
Het is prachtig wandelen tussen de hoge bomenZware oorlogsjaren
Record aantal sterfgevallen
Terwijl veel andere Joodse begraafplaatsen in Europa door de nazi’s gesloten, zwaar beschadigd of gesloopt werden, bleef Weißensee gedurende de Tweede Wereldoorlog geopend. Verschillende Joodse onderduikers vluchtten naar de begraafplaats om te kunnen schuilen in het ruime mausoleum van de in 1926 overleden operazanger Joseph Schwarz. Toen de nazi’s in 1941 begonnen Duitse Joden naar vernietigingskampen te deporteren, bleef de begraafplaats zelfs in gebruik. Joden uit gemengde huwelijken en ouderen die nog niet gedeporteerd waren, werden hier tijdens de oorlogsjaren nog begraven. Onder hen waren schrijnend veel zelfmoordgevallen. In totaal zijn hier 1907 Joden begraven omdat ze tijdens de vervolgingen uit wanhoop een einde aan hun leven hadden gemaakt. Zoveel begrafenissen als in 1942 waren er voorheen nog nooit.
Oorlogssporen
De geallieerde bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben hun sporen achtergelaten. Zo’n 4.000 graven werden door bommen beschadigd. Toch heeft de begraafplaats in Weißensee heeft het nazi-tijdperk relatief goed overleefd. Hier en daar staat er een grafsteen scheef en hekwerken ontbreken omdat ze zijn omgesmolten voor de wapenindustrie. Toch is niets vergeleken bij hoe de oudere Joodse begraafplaats aan de Schönhauser Allee eruit ziet. Met meer dan 115.000 graven is de begraafplaats in Weißensee de grootste nog bestaande Joodse begraafplaats van Europa en zeker ook een van de mooiste.
De naoorlogse jaren
Slachtoffers herdacht
In zijn huidige vorm, is er veel ruimte om de slachtoffers en schade van de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Al in september 1945 werd er door de Joodse gemeenschap in Berlijn bij de hoofdingang van de begraafplaats een gedenksteen ingewijd ter herinnering aan de zes miljoen slachtoffers van de Holocaust. Rondom het monument zijn stenen gelegd met de namen van de grootste concentratiekampen. Een simplistisch monument met een rake boodschap.
Gedenksteen ter herinnering aan de 6 miljoen slachtoffers van het nationaal-socialisme.Naast de gedenksteen is er een speciaal veld ingericht waar het as ligt uitgestrooid van 809 Joodse overledenen in concentratiekampen waar de slachtoffers kunnen worden herdacht.
Op een begraafplaats in de noordelijke hoek van de begraafplaats liggen zo’n 90 Thora’s begraven. Van alle 583 heilige schriften die door de Joodse gemeenschap tijdens de oorlog op de begraafplaats zijn verstopt, zijn 90 exemplaren zo zwaar door een brandbom beschadigd dat er niets over bleef dan as. Het graf vind je in rij A1 met het bijschrift „Hier liegen geschändete Thorarollen“. De rollen die het hebben overleefd, zijn inmiddels weer in het bezit van Berlijnse synagogen.
De vele, meestal subtiele, monumenten voor de slachtoffers van de oorlog maken de begraafplaats een hele bijzondere plek. Zonder massaal te zijn. De omvang is erg indrukwekkend en de monumenten zijn op een bepaalde manier erg mooi.
Verder verval tijdens de Koude Oorlog
Helaas braken er na WOII meer slechte jaren aan voor de prachtige begraafplaats . Met het einde van de Tweede Wereldoorlog kwam Weißensee in de Russische sector te liggen. Net als voor veel andere belangrijke historische plekken buiten het centrum van de Hauptstadt der DDR, betekende dit ook voor de Joodse begraafplaats in Weißensee verder verval. De DDR had geen prioriteit en budget om de begraafplaats te onderhouden. Al het budget werd gestoken in het opknappen van de verwoeste binnenstad, het paradepaardje van de DDR. De Joodse gemeenschap was na de Tweede Wereldoorlog zo geslonken dat ook zij geen middelen hadden om zich over de begraafplaats te ontfermen. Pas na de val van het ijzeren gordijn is er ruimte en geld gekomen om de begraafplaats op te knappen. Tegenwoordig ligt de begraafplaats er prachtig bij en wordt het goed onderhouden.
Een bezoekje aan de Joodse begraafplaats in Weißensee
Tijdens mijn hele wandeling over de Joodse begraafplaats ben ik alleen twee oudere dames en een tuinman tegengekomen. Een kille maar zonnige doordeweekse winterdag bleek een perfect moment te zijn om een bezoek te brengen aan Weißensee. Urenlang heb ik in mijn eentje rondgedwaald langs de graven terwijl ik namen en sterfdata in me opnam. Al nadenkend over een Joodse bloeiperiode in de vorige eeuw waar zo abrupt een einde aan is gekomen.
Voor mij is de Joodse begraafplaats in Weißensee een monument op zich dat op een subtiele manier meer vertelt over de Berlijnse geschiedenis. Maar het is ook een mooi uitgestrekt park waar je heerlijk kunt wandelen en tot rust kunt komen. Voordat ik naar Berlijn verhuisde had ik niet veel met begraafplaatsen. Plekken als deze hebben me echter laten inzien dat je er meer kunt dan rouwen alleen. Het is een prachtig overblijfsel van Berlijns geschiedenis.
De begraafplaats ligt aan het einde van de Herbert-Baum-Straße in Weißensee, je kunt er eenvoudig met de tram komen. Neem zeker ook even een kijkje in het aangrenzende Komponistenviertel. Een rustige mooie wijk zonder al te hoog hipstergehalte.
Joodse begraafplaats Weißensee
Adres: Herbert-Baumstrasse 31
OV: Tramhalte Albertinenstraße (tramlijn M4, M13 of 12)
Entree: gratis
Openingstijden:
Zomertijd: maandag – donderdag 7.30 – 17:00, vrijdag 7.30 – 14.30, zondag 8.00 – 17.00.
Wintertijd: maandag – donderdag 7.30 – 16.00, vrijdag 7.30 – 14.30, zondag 8.00 – 16.00.
Gesloten op zaterdag (Schabbat) en feestdagen.
Wanneer te bezoeken:
elk seizoen heeft zijn charme. In de lente en zomer staat de begraafplaats prachtig in bloei, de herfst tovert de kavels om in een waanzinnige gele en rode kleurenzee en de winter maakt de begraafplaats extra sereen.
Wat vinden jullie van begraafplaatsen bezoeken? En kende je de Joodse begraafplaats in Weißensee al?
Joodse begraafplaatsen zijn altijd bijzonder om te bezoeken. Die wir-war van grafstenen heeft iets heel moois. De begraafplaatsen in Berlijn is een van de mooiere die ik ooit gezien heb.
Ik vind het bezoek aan een begraafplaats omdat het een mooie plek is een beetje vreemd. Mij doet het vooral denken aan rouwende mensen of je komt er vanwege een dierbare die gestorven is.
Dat vond ik vroeger ook! Maar sinds ik in Berlijn woon, zie ik dat begraafplaatsen (hier althans) veel meer zijn dan aleen een plek om te rouwen. Het vertelt ook zoveel over de geschiedenis van de stad! Natuurlijk dien je wel respectvol met de plaats en andere bezoekers om te gaan maar een bezoek staat iedereen vrij.
Dag Marjolein.
Sorry dat ik nu pas reageer, maar jouw boek had ik waarschijnlijk bij de eersten en volledig verslonden.
Heel goed en typisch Berlijn, proficiat. Intussen was ik ook weer zowel in Berlijn als in Dresden. Komende week: een apart
programma ttz. Berlijn en omgeving maar vooral in CHORIN het
dynamisch-biologisch landbouwbedrijf: BRODOWIN gaan bezoeken.
Heb jij er ooit van gehoord of ken je er iets van ??? Mgv. dis
Dank je wel! Wat tof om te horen dat je mijn boek al helemaal hebt verslonden! Brodowin zegt me helemaal niets maar het klinkt wel interessant moet ik zeggen. Ik ben benieuwd naar je ervaringen! Groetjes, Marjolein.
Bedankt voor je mooie artikel over Weissensee. In 2011 hebben mijn zuster en ik er, op een mooie herfstdag, het grafsteen van onze grootvader (overleden in 1926) gevonden, dankzij de informatie van de administratie van de begraafplaats met wie ik had ge-emaild. Een wonder inderdaad dat Weissensee er nog is. Het was heel emotioneel. Als het niet al 4 jaar geleden was, hadden wij die 2 oudere dames kunnen zijn , er was bijna niemand..Hartelijke groeten !
Wow, wat bijzonder dat jullie die steen hebben gevonden en bezocht. Ik kan me goed voorstellen dat het heel emotioneel en bijzonder moet zijn geweest.
Woow het ziet er heel impressive uit.. Ik ga hier zeker een keer naar toe, zet je behoorlijk aan het denken denk ik. Thanks voor de tip.
Prachtig! Ik ben in Berlijn alleen op de begraafplaats aan de Schönhauser Allee geweest, maar Weißensee noteer ik bij dezen voor een volgend bezoek.
Oh, en fijne artikelen zijn nooit te lang! :)
Ik ben er 1 x geweest in het voorjaar. Nu staat mijn volgende bezoek gepland in november a.s. Eens kijken hoe het er in de herfst/winter uit ziet. Zeer indrukwekkend vond ik het toen.
Wat een indrukwekkende plek zeg! Ik bezoek eens per jaar met mijn vader de militaire erevelden hier in de omgeving, dat doen we al sinds ik een klein meisje was. Ik ben er al behoorlijk vaak geweest, maar het blijft toch indrukwekkend. Het laat je weer realiseren dat onze vrijheid niet vanzelfsprekend is. Vooral omdat sommige jongens pas 16 jaar oud waren.