Midden in de Oost-Berlijnse wijk Lichtenberg bevindt zich een kleine vesting op zich: het voormalige hoofdkantoor van het ministerie für Staatssicherheit (afgekort MfS of Stasi), de binnenlandse veiligheidsdienst en inlichtingendienst in de Duitse Democratische Republiek (DDR). De Stasi was berucht omdat zij altijd en overal aanwezig was om het leven van haar burgers te infiltrereren. Gingen burgers in tegen het regime van de DDR? Dan was het de Stasi die maatregelen nam. Het voormalige hoofdkantoor van de Stasi kun je bezoeken in Berlijn Lichtenberg, het terrein bestaat uit 50 gebouwen die o.a. dienden als gevangenis, als kantoor voor minister voor Staatssicherheit Erich Mielke en voor het alsmaar groeiende archief met alle mogelijke persoonlijke informatie over DDR-burgers. In het gebouw waar minister Mielke zijn kantoor had bevindt zich tegenwoordig het Stasimuseum, de rest van de panden staat grotendeels leeg.
Op 16 januari 2014 organiseerde het Stasimuseum een open dag waarop de Stasi-archieven te bezichtigen waren, er rondleidingen werden georganiseerd over het terrein en de nieuwe tentoonstelling werd geopend. Ik nam een kijkje en neem jullie in dit artikel mee.
Werkwijze van de Stasi
Oost-Duitsland werd communistisch
Toen de Russen na de Tweede Wereldoorlog aan de macht kwamen in Oost-Duitsland voerden ze een communistisch systeem in, de andere geallieerden in West-Duitsland en West-Berlijn gingen voor een democratische republiek. Omdat het economisch niet voor de wind ging in de DDR, vluchtten veel inwoners naar het westen op zoek naar werk, vrijheid en welvaart. Kortom: een beter leven. Om ervoor te zorgen dat Oost-Berlijn niet compleet leeg liep bouwden de Sovjets in 1961 een muur om West-Berlijn.
Hoofdtaken van de Stasi
Het MfS werd al opgericht in 1950, 11 jaar voor de bouw van de Berlijnse Muur, maar werd naar mate de jaren vorderde een steeds belangrijker en machtiger orgaan. Een van de hoofdtaken van de Stasi was om ervoor te zorgen dat DDR-burgers zich niet zouden keren tegen het communistische systeem. Ze moesten de dictatuur onder het bewind van de staatspartij de SED (Socialistische Einheitspartei Deutschlands) ‘beschermen’. In de praktijk kwam het erop neer dat tegenstanders van het regime en vluchtelingen moesten worden opgespoord en in de gaten werden gehouden. Gingen ze volgens de Stasi te ver? Dan werden ze opgepakt en gevangen genomen.
Burgers die geen lid waren van de staatspartij, die contacten hadden in het westen of die zich negatief uitlieten over de DDR waren verdacht en werden door medewerkers van de Stasi in de gaten gehouden. Verdacht was je al snel. Als je te dicht bij de Berlijnse Muur of het hoofdkantoor van de Stasi in de buurt kwam zonder reden dan was je vast vluchtplannen aan het smeden. Gaf je openlijk je mening over zaken die er in de DDR verbeterd zouden kunnen worden of diende je een verzoek in om naar het westen te reizen? Dan werd je streng in de gaten gehouden. Grappen maken over de staat was al helemaal uit den boze. Je kon er zomaar 25 jaar gevangenisstraf voor krijgen. De Stasigevangenis Hohenschönhausen zat vol met DDR-burgers die volgens de Stasi een gevaar zouden kunnen vormen voor de staat.
Het strafrechtelijk proces ging er vaak oneerlijk aan toe. Minister Mielke maakte in belangrijke gevallen zelf de beslissing over het lot van de veroordeelde en een juridische uitspraak veranderde daar meestal niets meer aan. Onder onmenselijke omstandigheden werden DDR-burgers vastgenomen. Ze werden (in de beginjaren) lichamelijk mishandeld maar ook geestelijk. Dat laatste is volgens veel van de gevangenen misschien nog moeilijker geweest. De gevangenismedewerkers verspreidden leugens over hun familie, ondervroegen gevangenen soms dagenlang zonder ze ze laten slapen en ze verstoorde het biologische ritme door het licht continu aan te laten staan. En dit waren nog maar enkele van de maatregelen die de Stasi tegen politieke gevangenen ondernamen.
Hoofdkantoor van de Stasi
De waarschijnlijk grootste veiligsheidsdienst ooit
Ingesloten tussen de Frankfurter Allee, de Magdalenenstraße, de Ruschestraße en de Normannenstraße bevond zich het Ministerium für Staatssicherheit. In totaal werkten er zo’n 7.000 personen op het ministerie in Lichtenberg en buiten de officiele medewerkers had niemand daar toegang tot.
Gedurende 40 jaar (1950 – 1990) infiltreerde de Stasi in het leven van iedere burger in de DDR en had ze een enorme invloed op het dagelijks leven. Telefoongesprekken werden afgeluisterd, video-opnames werden gemaakt, afluisterapparatuur werd in woningen geplaatst. Als (kritische) DDR-burger moest je goed op je woorden letten want je wist nooit waar en wanneer je in de gaten werd gehouden. Je moest altijd op je hoede zijn.
Om al dat materiaal te verzamelen en analyseren waren er duizenden officiële en onofficiële medewerkers in dienst bij de Stasi. In totaal waren er officieel 91.000 mensen werkzaam voor de Stasi, en ook nog eens meer dan 100.000 mensen inofficieel (de zogenaamde Inoffizielle Mitarbeiter). Zij verzamelden informatie over familie, vrienden, collega’s en buren. Of ze netjes gekleed waren bijvoorbeeld. Of dat de vlag wel uitging op de dag van de arbeid. Alles werd uitvoerig gedocumenteerd en opgeslagen in de archieven van de Stasi. Er wordt geschat dat zo’n 1 op de 50 inwoners werkzaam was voor de Stasi. Daarmee was de Stasi waarschijnlijk de grootste geheime dienst per aantal inwoners ooit.
Een wereld op zich
De medewerkers die op het hoofdkantoor in Berlijn werkten, kwam het aan niets te kort. Op het terrein bevonden zich onder andere een kapper en een supermarkt (mét levensmiddelen die buiten de muren van het ministerie erg schaars waren) zodat ze het terrein bijna niet af hoefden. Omdat ze medewerkers geheimhoudingsplicht hadden en bijna alleen nog maar met collega’s omgingen werden ze afgeschermd van het buitenleven. Ik denk dat je alleen op zo’n manier het überhaupt volhoudt om voor zo’n orgaan te werken…
Het einde van de Stasi
Met de val van de Berlijnse Muur in 1989 waren ook de laatste dagen van het MfS geteld. Tussen de val van de Muur in november 1989 en het definitieve einde van de DDR, nauwelijks een jaar later, werden duizenden dossiers door de Stasi versnipperd. Al het bewijsmateriaal wat de Stasi had verzameld moest zo snel mogelijk verdwijnen, dag en nacht werd er gewerkt om de documenten te vernietigen. Toen dat bekend werd, kwamen demonstranten in actie om de dossiers te redden. In januari 1990 bestormden demonstranten het hoofdgebouw van het Ministerium für Staatssicherheit in Berlijn en zo wisten zij vele dossiers van vernietiging te redden.
Het Stasi-archief
Het Stasi-archief bevindt zich nog altijd op het Stasi-hoofdkantoor aan de Normannenstraße. Hier heeft de Stasi 111 kilometer aan dossiers, 1,7 miljoen foto’s en duizenden video- en geluidsopnamen verzameld. 25 jaar na de opheffing van de Stasi is het archief nog volop draaiende.
Opknappen van documenten
Nog steeds worden archiefstukken gerestaureerd, verscheurde dossiers gesorteerd en documenten in originele stand teruggebracht. Tien medewerkers hebben hier continu hun handen vol aan en ze hebben al bijna twee miljoen papieren weten te redden. Niet alle documenten zijn altijd onder optimale omstandigheden bewaard gebleven wat zorgt voor schimmel of samengekleefde papieren. De restauratie gaat tegenwoordig grotendeels geautomatiseerd maar het restaureren van alle documenten kan nog zo maar eens honderden jaren in beslag nemen. En dan moet de hele boel ook nog eens gesorteerd worden.
Inzage voor DDR-burgers
Sinds 1991 worden de archieven beheerd door de Bundesbeauftragte für die Stasi-Unterlaten (BStU) en is het in de Duitse wet opgenomen dat iedereen zijn persoonlijke dossier kan opvragen. Iedereen kan bij het Stasi-archief zijn eigen dossier opvragen, nu steeds meer documenten zijn gerestaureerd en geordend is de kans steeds groter dat een persoonlijk dossier ook daadwerkelijk kan worden gevonden. Vorig jaar vroegen zo’n 6.400 burgers hun dossier op. Wie benieuwd is naar zijn persoonlijke dossier moet geen haast hebben, het duurt zo’n drie jaar voordat een aanvraag kan worden behandeld.
Stasimuseum
Adres: Ruschestraße 103
OV: U-Bhf Magdalenenstraße (U5)
Entree: €6,-
Openingstijden: ma – vrij 10:00 – 18:00, za – zo 12:00 – 18:00
www.stasimuseum.de
Meer informatie:
- Stasimuseum
in Haus 1 op het terrein van het Ministerium für Staatssicherheit had minister Erich Mielke zijn hoofdkantoor. Zijn hoofdkantoor is bewaard gebleven en kun je samen met een tentoonstelling over de afluistertechnieken van de Stasi bezoeken in dit museum. - Voormalige Stasigevangenis Hohenschönhausen
duizenden DDR-burgers kwamen voor het najagen van hun vrijheid in de gevangenis te zitten. Voormalige ingezetenen vertellen tijdens rondleidingen over de erbarmelijke omstandigheden en een tentoonstelling toont veel audio- en videomateriaal van ondervragingen en verhoren. - Stasi-archieven
maandelijks worden er rondleidingen georganiseerd door het archief. Na verplichte aanmelding kun je gratis aan de tours deelnemen. - Stasi Mediathek
op www.stasi-mediathek.de kun je door een groot aantal Stasidocumenten bladeren. Ook vind je hier ontzettend veel audio- en beeldmateriaal uit de archieven. - Historische Ereignisse – Die Geschichte der Stasi (documentaire)
Interessante documentaire (Duitstalig) die in 45 minuten de belangrijkste gebeurtenissen van de Stasi laat zien. Ook het hoofdkwartier in Berlijn komt veelvuldig voor.
Ik ben er (nog) nooit geweest, maar het lijkt me wel een aanrader. Bedankt voor je uitgebreide blog. Wie weet is het ooit toch nog ‘live’ te bezoeken.
Hoi Marjolein,
Ben al jaren. en nog meer sinds een stage in berlijn in 2010, helemaal weg van de stad.
Jou blog haalt mij regelmatig weer terug de stad, en vergroot de heimwee alleen maar. :)
Over 1,5 week vertrek ik met mijn vriend naar Berlijn, om hem ‘mijn’ stad te laten zien.
Nu wil ik graag naar 1 van de Statsi museums. Zoals Hohenschonhausen, of het statsi museum of archief.
Welke zou jij mij het meeste aanraden, welke maakt de meeste indruk?
Alvast bedankt!
Ha, wat leuk om te horen! Zo is het bij mij ook gegaan. Tijdens mijn studietijd verkocht geraakt aan de stad… Liefde voor het leven, haha!
Op mij heeft de Gedenkstätte Hohenschönhausen absoluut het meeste indruk gemaakt. De rondleidingen zijn erg interessant en de celblokken zijn angstaanjagend ‘echt’. Het museum is ook heel interessant maar vooral als je al wat meer van de materie weet, dat is namelijk heel omvangrijk en gedetailleerd.
Ik ben hier terechtgekomen naar aanleiding van een film die ik vorige week gezien heb, Das Leben Der Anderen aka The Lives Of Others. Ik ben er dagen mee bezig geweest om alles te verwerken en op een rijtje te zetten, wat een impact heeft die film op mij gehad. Ik heb een vriendin in het voormalig DDR en als ik weleens een opmerking maak in de trant van, je ouders en jij hebben toch altijd op eieren moeten lopen of woorden van gelijke strekking, wordt dat altijd van tafel geveegd. Maar ik zie gewoon dat ze het (nog) niet gewend is om openlijk haar gevoelens te tonen en als ik een arm om haar heensla als we buiten lopen, kijkt ze toch even achterom. Gelukkig begrijp ik het nu beter hoe het allemaal was in die tijd daar, maakt het voor mij makkelijker om haar ervan bewust te laten worden dat ze een vrije vrouw is.
We waren er in de kerstvakantie, toen stonden we voor een dichte deur i.v.m. de verbouwing. We gaan de nieuwe tentoonstelling dit jaar zeker een keer bewonderen.
Balen! Ze zijn inderdaad best een tijdje bezig geweest met de verbouwing. Inmiddels is het museum weer regulier te bezoeken en is het nog beter geworden.
Hallo Marjolein,
Als ware liefhebber van Berlijn ben ik jaren geleden al eens in dat hoofdkwartier geweest. Toen was het duidelijk nog niet zo bekend als nu, sterker nog, het kostte wat moeite om het te vinden. Het was net een stap terug in de tijd toen we de kantoren en verblijven van Mielke in liepen. Helaas de archieven nooit gezien. Dat is weer iets om naar uit te kijken zeg maar. Leuk verslag.
Hai Richard,
nog steeds is het museum niet extreem druk bezocht door toeristen heb ik het idee. De open dag was druk, maar vooral met Berlijners en (Oost-)Duitsers. Misschien omdat het museum wat verder uit het centrum ligt? Ik heb geen idee! Maar ik vind het een must voor iedereen om hier eens een kijkje te nemen. De archieven kun je bekijken maar alleen met de rondleiding, je kunt je daarvoor online aanmelden. Bedankt voor je reactie!
Afgelopen oktober de stasi gevangenis bezocht en bij terugkeer, wachtend op de tram, vertelde een zeer oude dame ons dat wij vooral niets moesten geloven van hetgeen er verteld werd in de gevangenis.
Het waren “gewone” criminelen; moordenaars en inbrekers.
Mijn man en ik waren ontzet door haar reactie.
Misschien heeft zij wel gewerkt op dat complex of heeft ze het qua welzijn nu minder als senior, dan in de DDR tijd en vandaar haar opmerking!? We hebben geen idee.
Op mijn “maar er was toch totaal geen vrijheid?” volgde een schouderophalen.
Hallo Anneke,
Zou best eens kunnen dat het oude vrouwtje daar gewerkt heeft. Zulke mensen willen geen kritiek horen. We hebben het zelf ook meegemaakt dat mensen erg cool reageren als je verteld dat je in Hohenschönhausen geweest bent. Ze willen er niets meer over horen en de opmerking ” früher war alles besser” horen wij erg vaak.
De discussies laat ik tegenwoordig maar achterwegen.
Groet Jannie
Ik liep in november 2014 met mijn groep over de binnenplaats van het Stasi-gebied in de Normannenstraße en toen kwam er een oudere man voorbij lopen en bleef maar schreeuwen: “Alles Lüge, alles Lüge”!! Dus dat zal ook wel een oud Stasi-medewerker zijn geweest dacht ik toen….
Hallo Marjolein,
Een mooi verslag over de Stasi. Lijkt me heel interessant om daar eens naartoe te gaan. Zoals in mijn verhaal, een haast onmogelijke liefde, hebben wij ook met de stasi te maken gehad en zoveel mensen toen in de DDR. Een heel indrukwekkend verhaal om te lezen gebeurde in het dorpje Steinbach, vlakbij waar ik gewoond heb. Even googelen op Akte Steinbock, Justizirrtum. Dat geeft een indruk hoe de Stasi te werk ging.
Groetjes Jannie
Super interessant! Die foto’s met die planken waarop heel veel mappen liggen met elk heel veel papier. Mooie foto’s.
Inderdaad, zó ontzettend veel papier. Die hoeveelheid maakte echt veel indruk op me. Bedankt voor het lezen en je reactie Joke!
“Burgers die de doodstraf kregen omdat ze een grap over de staat maken. Het was helaas geen uitzondering.”
vergeef me de pietluttigheid. Ik bekeek zojuist n.a.v. van jouw interessante verslag even de lijst met personen over wie de ddr het doodvonnis heeft verstrekt (http://de.wikipedia.org/wiki/Liste_von_in_der_DDR_hingerichteten_Personen). Daar staat zover ik zeg niemand tussen die een grap over de staat met de dood moest bekopen. Het waren veelal oude nazi`s of westerse spionen.
Kun je een concreet geval noemen van iemand die vanwege een grap de doodstraf kreeg? En was dat dan niet toch een uitzondering?
http://de.wikipedia.org/wiki/Liste_von_in_der_DDR_hingerichteten_Personen
ik heb het even nageplozen. bij het “todesurteil” van de laatste foto uit jouw reportage gaat het naar aller waarschijnlijkheid om Manfred Slomka (http://de.wikipedia.org/wiki/Manfred_Smolka), die de doodstraf kreeg omdat hij in 1958 als grenssoldaat van de DDR naar het Westen was gevlucht. In 1959 keerde hij echter terug op Oost-Duits grondgebied om zijn vrouw en dochter op te halen, maar werd toen door een “vriend” aan zijn oude collega’s verraden – met zulke vrienden heb je geen vijanden meer nodig. De officiele aanklacht luidde “militairspionage”.
Alle tragiek ten spijt, een grenssoldaat die overloopt naar de vrijand, is toch wat anders dan een grap maken over de DDR. Daarom nogmaals mijn vraag, zijn er daadwerkelijk mensen enkel wegens een grap ter dood veroordeeld?
Hallo Roelof, bedankt voor je scherpe blik en aanvullende reactie. Helaas is er een fout in mijn artikel geslopen. Ik wilde schrijven dat veel burgers door te spotten, te grappen en te bekritiseerden een lange gevangenisstraf konden krijgen en dat de doodstraf helaas geen uitzondering was. Maar zoals je correct zegt, alleen zwaardere overtredingen en misdrijven werden met de doodstraf bestraft. Interessant is trouwens die link van veroordeelde personen op Wikipedia die je plaatste, goede aanvulling! Ik zal het in het artikel even aanpassen. Groeten, Marjolein.
Hallo Roelof,
Ik ben het met je eens dat je niet de doodstraf kreeg over een grapje over de staat, een gevangenisstraf van enkele jaren over een lullig grapje waren wel de gevolgen.
De Stasi was wel actief in het westen. Lutz Eigendorf, de Beckenbauer van de DDR,
Is op mysterieuze wijze bij een auto ongeluk omgekomen. Het is voor 95 procent zeker dat hij vermoord is door de Stasi.
Zo zijn er meer gevallen bekend waarbij Mielke en zijn aanhang de hand in het spel hadden.
groet Jannie
Ha Marjolein, wat een ontzettend goed stuk weer. Spijt dat ik ipv de archieven te bezoeken naar de podiumdiscussies ben gegaan. Daar wel heftige discussies tussen bestuur en gebruikers, vooral over die wachttijd van drie jaar.
Hi Robin, bedankt voor je reactie! Zonde dat je niet meer bij de archieven bent geweest, het was echt de moeite waard. Maar je kunt aan een rondleiding deelnemen, elke eerste dinsdag van de maand. En de podiumdiscussies, daar ben ik dan jammer genoeg niet geweest. Er was dan ook zoveel interessants te doen op die dag, je kunt nou eenmaal niet alles doen ;-). Die wachttijden zijn allemaal een kwestie van budget denk ik? Dat lieten de medewerkers van de archieven in ieder geval weten. Heb je trouwens nog een linkje naar dat artikel waar je over vertelde? Ik zou het graag lezen! Groetjes, Marjolein.
Mooi artikel. Ik heb het museum bezocht, de gevangenis nog niet, die staat nog op mijn lijstje. Het bizarste aan de hele geschiedenis vind ik nog dat het allemaal relatief zo kort geleden is. Ik bedoel, jaren ’80, die heb ik ook meegemaakt. Al die praktijken komen op de een of andere manier zo voor als ‘van heel vroeger’, maar dat zijn ze dus helemaal niet.
Bedankt voor je reactie Fem. Die gedachte heb ik inderdaad ook vaak. Mijn vriend is gewoon echt in een ander land opgegroeid als ik. Soms zijn het hele simpele dingen uit zijn jeugd die ik me niet kan voorstellen. Dat ze nooit sinaasappels hadden bijvoorbeeld, of dat hij zo graag matchbox autootjes wilde hebben die je nergens kon krijgen, dat ze net als alle DDR-burgers bijna alleen maar naar de Ostsee op vakantie konden, of dat er in zijn rapport staat dat hij goed meedeed (of juist niet) met de dagelijkse zang van het DDR-volkslied. Blijft een bizarre gedachte…
Hoi Marjolein,
Interessant verhaal over de Oost-Duitse veiligheidsdienst.
Wat moet het een benauwd leven voor voormalige DDR burgers zijn geweest. Je leest verhalen over oud-DDR burgers die de saamhorigheid prettig vonden, maar het feit dat je indertijd weinig mensen kon vertrouwen maakt je lijkt mij erg achterdochtig.
Wat zal het vervolgens voor veel mensen een schok zijn geweest te moeten ondekken uit de Stasi archieven dat bekenden van hen hen als IM in de gaten hebben gehouden in opdracht van de Stasi
Hai Harm, bedankt voor je reactie. Sommige mensen hadden ook een prima leven in de DDR, maar dan moest je wel precies doen wat de staat verwachtte. Dat is toch iets wat wij ons in een democratisch land echt niet voor kunnen stellen. Je kon eigenlijk nooit 100% zeker zijn dat je niet in de gaten werd gehouden. Het ergst lijkt me dat je erachter komt dat je wordt verklikt door je eigen familie of vrienden, dat zijn hartverscheurende verhalen. Ik vind het altijd zo bizar om te realiseren dat het nog maar 25 jaar geleden is dat de muur is gevallen en de geschiedenis dus ook nog zo recent is…