De Berliner Mauerweg is een 160 kilometer lang fietspad langs de voormalige grens tussen Oost- en West-Berlijn. Tijdens het trappen wordt het goed duidelijk waar de Berlijnse Muur stond en hoe dit betonnen kolos een stad, straten en families van elkaar scheidde. Daar waar de Berliner Mauerweg is aangelegd, stond de muur. Een bijzondere gewaarwording. Als je wat langer in Berlijn verblijft is een ritje over (een deel van) de Berliner Mauerweg absoluut de moeite waard om eens op een andere manier meer te weten te komen over Berlijn tijdens de Koude Oorlog. Je fietst deels over de patrouilleweg, je ziet de resten van minder bekende grensovergangen en je komt meer te weten over vluchtpogingen. Bovenal krijg je een veel beter idee van waar de grens precies was. Zo’n ritje gaat niet in de koude kleren zitten. Vandaag is het (eindelijk, na bijna een jaar!) tijd om verslag te doen van mijn derde etappe over deze historische weg.

collage-mauerweg-3
Impressies van mijn derde etappe Berliner Mauerweg

Goed om te weten

  • De gehele Berliner Mauerweg is 160 kilometer lang en in 14 afzonderlijke routes opgedeeld. De lengte van de routes varieert tussen 7 en 21 kilometer.
  • Elk begin- en eindpunt van de routes is eenvoudig met het openbaar vervoer te bereiken zodat je niet gedwongen bent de gehele route op 1 dag te fietsen. Je fiets kun je in de trein, S-Bahn en U-Bahn meenemen (voor je fiets koop je een speciaal Fahrradticket).
  • Langs de Berliner Mauerweg staan bordjes die de route aangeven. Als je gelukt hebt tenminste. De bewegwijzering wil namelijk – zeker buiten het centrum – nog wel eens ontbreken. Goede documentatie bij de hand is daarom wel zo handig!
    Zelf heb ik van deze bronnen gebruik gemaakt:
    Fietskaart Bikeline: een gedetailleerde waterbestendige fietskaart met achtergrondinformatie over heel veel plekken. Praktisch voor onderweg, interessant voor thuis! Ook te koop bij Dussmann.
    Website en app van Berlin.de: veel achtergrondinformatie en tips voor bezienswaardigheden onderweg.
    GPS en deze kaart op Google Maps: handig voor onderweg om jezelf te lokaliseren (zeker als je net als ik geen navigatietalent bent en niet bent opgegroeid met traditioneel kaartlezen…).

Mijn route – etappe 3

Mijn doel was om de gehele Berliner Mauerweg te fietsen voor 9 november 2014, precies 25 jaar na de val van de Berlijnse Muur. Omdat ik de Mauerweg niet op één dag kan en wil fietsen heb ik de route in vier etappes verdeeld (lees hier deel 1 en deel 2). Het stuk vanaf Zehlendorf (zuid-west) stond op het programma voor etappe nummer drie. We wilden relaxed fietsen maar wel zo ver mogelijk komen. Uiteindelijk zijn we tot Staaken (uiterste westen) gefietst. 50 kilometer fietsen bracht ons niet zozeer langs veel monumenten en gedenkplaatsen maar wel door enkele mooiste stukjes Berlijn. Uitgestrekte bossen, de prachtige Wannsee en de paleistuinen van Potsdam liggen allemaal langs de route en maken deze route ook uitermate geschikt voor natuurliefhebbers!

 

In dit artikel doe ik verslag van mijn indrukken tijdens dit traject:

20140822 - _MG_1319- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Hup, fiets mee in de S-Bahn en direct starten! Station Berlin-Zehlendorf (S1, zone B) ligt namelijk vlak langs de Berliner Mauerweg. Je fiets kun je makkelijk met de S-Bahn vervoeren en met een extra vervoersbewijs voor je trouwe tweewieler ben je good to go. Dat is niet alleen handig als je de Berliner Mauerweg wilt fietsen, maar ook als je meren, urbex-locaties of bossen buiten het stadscentrum wilt bezoeken.

20140822 - _MG_1320- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Naast dat ik het erg interessant vind om sporen van de Berlijnse Muur langs de Mauerweg te vinden, vind ik het ook een mooie manier om (voor mij) nieuwe hoeken van Berlijn te ontdekken. De fiets brengt je op zoveel meer plekken dan het openbaar vervoer! Een ideale manier om de stad beter te leren kennen. Goed, Zehlendorf dus, een wijk die ik vrijwel niet ken. Het bleek een zeer groene en rustige woonwijk met een hoop twee-onder-een-kap-woningen. Iets dorps had het wel, heel anders weer dan het Berlijn binnen de ring of aan de oostkant van de stad.

20140822 - _MG_1322- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Het eerste en tweede deel dat ik fietste, reed ik zonder gezelschap. De derde etappe fietste ik samen met een goede vriendin. Terwijl we onderweg wat keuvelden over het zoeken van een woning zagen we dit informatiebord ergens in een voortuin in de Neuruppiner Straße staan. Net op het moment dat je gedachten even afdwalen, wordt je weer met de neus op de historische feiten gedrukt. In dit geval de feiten van het verhaal van Boris Franzke.

Franzke, een West-Berlijner van een jaar of 20, groef in 1962 een tunnel naar de andere kant van de Berlijnse Muur. Hij wilde samen met zijn oudere broer DDR-burgers in Kleinmachnow helpen vluchten via een ondergrondse tunnel tussen twee woningen. Hoewel de broers er toen niet zo bewust bij stil stonden, was het een zeer risicovolle actie en had het maar een haartje gescheeld of ze hadden deze behulpzame actie niet overleefd. Uit de inmiddels ingeziene Stasi-aktes bleek namelijk dat hij als terrorist (zo werden tunnelgravers door de Stasi genoemd) eigenlijk dood had moeten zijn. Toen de tunnel bijna af was en ze in een Oost-Berlijnse woning wilden binnendringen hoorden ze luide stemmen. Dat weerhield ze er van de tunnel aan de andere kant open te breken. Na dagenlang graven en fluisteren zonder al te veel ander geluid, waren de luide stemmen ongewoon. Het bleek de stem van een Stasi-officier. De geheime tunnel was verklikt en de Russische geheime dienst stond de tunnelgravers al met explosieven op te wachten. Op het moment dat de explosieven de lucht in hadden moeten gaan, gebeurde er niets. De 70 meter lange kabel was doorgesneden. En hoewel de Stasi gelijk een omvangrijk onderzoek startte, is er tot op de dag van vandaag niet bekend wie er met de kabels geknoeid heeft. Door het lezen van zijn Stasi-akte is Franzke zich bewust geworden van zijn bijzondere lot en is hij de ‘onbekende Stasi-held’ nog altijd dankbaar. Als hij de kabel niet had doorgeknipt, hadden zij niet meer geleefd.

Een uitgebreid verhaal over deze geplande vluchtactie kun je hier lezen: https://mauerspecht25.wordpress.com/2015/01/21/ein-tunnel-des-wunders/ (Duits).

20140822 - _MG_1323- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Het blijft een gekke gewaarwording dat zo’n vredige straat ooit de grens tussen de west- en oost sector vormde.

20140822 - _MG_1325- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Een stuk verder langs de route staat een gedenkkruis voor Karl-Heinz Kube. Hij overleed op veel te jonge leeftijd tijdens een vluchtpoging naar West-Berlijn. In de duisternis van de nacht van 16 december 1966 is het hem en een vriend gelukt over de muur en het prikkeldraad heen te klimmen zodat ze op de patrouilleweg terecht kwamen en de vrijheid in zicht kwam. Ze moesten echter nog een 2,5 meter hoog hek voorbij toen ze werden ontdekt door de grenssoldaten. Ze verschoolden zich nog in een greppel maar dat mocht niet baten. Schoten in zijn hoofd en in zijn borst beroofden Kube op 17-jarige leeftijd van zijn leven. Sta je dan midden in een vredige Berlijnse buitenwijk dit verhaal te lezen. Bij de gedachte aan de mensonwaardige gebeurtenissen op deze plek lopen de rillingen alweer over mijn rug.

20140822 - _MG_1327- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Toen wij de Mauerweg midden augustus fietsten, was er veel speciale aandacht voor de slachtoffers die de muur heeft gevergd. De bouw van de Berlijnse Muur werd gestart op 13 augustus 1961, op het moment dat wij erlangs fietsten alweer 53 jaar geleden. Bizar om te bedenken wat er in de tussentijd met Berlijn is gebeurd. Een muur werd gebouwd en weer afgebroken, zorgde ervoor dat Berlijn 28 jaar lang een gedeelde stad is geweest met een kapitalistisch systeem in het westen en een communistisch systeem in het oosten. Minstens 138 mensen zijn bij de Berlijnse Muur om het leven gekomen, de meeste van hen waren bewust op de vlucht naar het vrije westen. Berlijners weten als geen ander wat vrijheid betekent en hoe belangrijk dat is. Kleine herdenkingen als deze laten me beseffen dat vrijheid absoluut niet vanzelfsprekend is.

20140822 - _MG_1332- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

We verlieten het woongebied en gaandeweg werd de route alsmaar groener.

20140822 - _MG_1333- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Vanaf de brug heb je zicht op Checkpoint Bravo, de voormalige controlepost aan de transitsnelweg tussen West-Duitsland en West-Berlijn. Wilde je via de A115 Berlijn binnen rijden? Dan kon je hier rekenen op laaaaang wachten. Alle passagiers, papieren en voertuigen die West-Berlijn wilden binnenrijden, werden uitvoerig gecontroleerd. Er stonden zelfs enorme microfonen opgesteld om de gesprekken in de auto’s te kunnen afluisteren. Het, in 1972 door de Duitse architect Gerhard Rümmler ontworpen, wegrestaurant deed dan ook een korte tijd goede zaken. In de frambooskleurige betoncylinder kon je de auto even ontvluchten. Toen enkele maanden later het Transitabkommen (reizigers tussen de BRD en West-Berlijn kregen een Visa aan de buitenkant van de auto) werd ingevoerd, werden de wachttijden beduidend korter en de bezoekers aan het wegrestaurant minder. Inmiddels kun je het terrein met enkele kleine gedenkstenen en wat restjes funky poparchitectuur langs de snelweg bekijken.

20140822 - _MG_1334- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Grote delen van de route fiets je door een rustige bosrijke omgeving. Met typische bospaadjes. Een fiets met iets betere vering dan een stadsfiets is wel een aanrader… Maar wat ligt Berlijn toch eigenlijk prachtig, zo omringd door vele bossen en meren. Ik zou vaker de fiets moeten pakken naar Brandenburg!

20140822 - _MG_1342- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

De route was bij Potsdam op sommige lastig te volgen omdat de grens hier nogal kronkelde. Het grondgebied was opgedeeld in enkele enclaves: West-Berlijns grondgebied dat door 3 zijdes door de DDR werd omsloten (bekijk voor meer informatie deze zeer interessante documentaire van NPO geschiedenis). De Mauerweg slingert hier tussen het woongebied door. Voor de bewoners moet dit een extra bizarre situatie zijn geweest omdat je nergens vrij zicht had, maar een richting op kon en éxtra in de gaten werd gehouden. Op sommige plekken stond de Berlijnse Muur zelfs midden op straat. Dat zorgde ervoor dat de ene kant van de straat bij Berlijn hoorde en dat de overburen in het Oost-Duitse Brandenburg woorden. Aan de staat van sommige huizen zie je dat ook terug, de West-Berlijnse huizen waren doorgaans opgeknapt en de huizen in Brandenburg een stuk minder. En net op het moment dat ik me bedacht dat het jammer is dat je op sommige plekken zo weinig van de muur ziet, zagen we opeens een muursegment bij iemand in zijn moderne voortuin staan. Met vrolijke kleurtjes helemaal aangepast naar de moderne tijd. Zoiets was toen aan de oostkant van de muur ondenkbaar.

20140822 - _MG_1343- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

De Glienicker Brücke verbindt Potsdam met Berlijn, tijdens de Koude Oorlog was het de grens tussen Oost-Duitsland en West-Berlijn. Inmiddels is de brug een van de vele symbolen voor de Duitse eenwording.

20140822 - _MG_1345- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de brug zwaar beschadigd. Omdat het een belangrijke verbinding was, werd de brug snel weer hersteld en in 1949 feestelijk geopend. De “Brücke der Einheit” verbond Potsdam vier jaar na de oorlog weer met Berlijn. Maar niet voor lang… Op 26 mei 1952 werd de brug gesloten en was het decennia lang geen brug van eenheid maar een brug van tweedeling. De ironie.

Tijdens de Koude Oorlog was de brug, Grenzübergangsstelle Potsdam, trouwens geen gewone grensovergang. De Glienicker Brücke was alleen toegankelijk voor de geheime dienst van de Amerikaanse en Russische geallieerden, die hier hun spionnen uitwisselden. Over de hermetisch afgesloten brug reden ook diplomaten en de pantserwagens van de andere westelijke geallieerden die naar hun militaire trainingsgebied in Potsdam onderweg waren. Slechts eenmalig is het ook drie jonge DDR-burgers gelukt over de brug naar de andere kant van het water te gelangen. In 1988 scheurden ze met een vrachtwagen dwars door de blokkering over de brug. Omdat ze Gefahrguttransport (vervoer van gevaarlijke stoffen) op hun wagen hadden geschreven, vielen er geen schoten. Wat 25 voorgaande vluchtelingen niet was gelukt op deze plek, is deze mannen op 10 maart 1988 wel gelukt. Een dag na de val van de Berlijnse Muur ging de Glienicker Brücke als een van de eerste grensovergangen open voor iedereen.

20140822 - _MG_1347- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

De Berliner Mauerweg voert je officieel langs de Wannsee. De grens tussen Oost en West verliep hier grotendeels over het water, midden door de Glienicker Lanke en de Havel, vlak langs het Pfaueninsel. In plaats van de officiële fiets- en wandelroute te volgen (die trouwens ook heel mooi is, door de bossen en langs het water), kun je er ook voor kiezen óver de Wannsee te gaan. Met een BVG ticket voor jou en je fiets vaar je vanaf station Wannsee met een veerboot naar Kladow. Niet ver van station Wannsee kun je de Wannsee Villa bezoeken, een prachtige oude villa waar door de nazitop werd ingestemd met een systematische uitroeiing van het Joodse volk. Een bezoek is vrij heftig dus wellicht te veel om met de Mauerweg te combineren. Soms zou je denken dat Berlijn meer pijnlijke geschiedenis heeft dan goed is voor een stad…

20140822 - _MG_1354- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Ondanks de geschiedenis is de Wannsee wat mij betreft een van de mooiste meren van Berlijn. Een tochtje met de veerboot (F10) van S-Bahnhof Wannsee naar Kladow is sowieso eens de moeite waard om te doen. Met een lengte van 4,4 kilometer en een duur van 20 minuten is het een van de langste waterverbindingen in de stad! Tijdens de tocht met zicht op het water, het Strandbad en de bossen krijg je een instant vakantiegevoel. Bovendien geeft het de benen een welverdiende pauze na een flinke fietstocht. Voor bewoners van Kladow is de veerboot trouwens vooral de perfecte uitkomst voor een snelle aansluiting op het S-Bahnnet van Berlijn. Aan boord tref je dus een gevarieerde mix aan mensen op fietstocht en woon- werkverkeer. Eenmaal aangekomen in Kladow kun je neerstrijken bij een van de Biergartens, rondslenteren door het oude dorpscentrum van de wijk of de Mauerweg weer oppakken.

Kladow was trouwens een West-Berlijnse wijk, de Berlijnse Muur was altijd dichtbij en voor veel Kladowers onderdeel van het dagelijkse leven. Axel Wicke groeide op in Kladow, op slechts 500 meter afstand van de muur, en kan zich nog goed herinneren hoe hij dagelijks met de schoolbus kilometers lang langs dé muur reed. Het persoonlijke verhaal over de Berlijnse Muur van Axel kun je hier lezen.

20140822 - _MG_1357- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Kladow is een prachtige bosrijke omgeving en op een gegeven moment naderden we het Gutspark Groß Glienicke. In het park zie je de gerestaureerde Middeleeuwse resten van een havezate (ik moest de Nederlandse term even opzoeken: een grote boerderij met land, voorwaarde voor het ridderschap in de 17e eeuw). Het landgoed werd in de Koude Oorlog opgesplitst en werd zowel aan de west- als aan de oostkant van de muur zwaar verwaarloosd. Daar is nu niets meer van terug te zien! Het uitgestrekte park is prachtig opgeknapt en resten van de Berlijnse Muur zijn er bíjna niet meer te zien…

20140822 - _MG_1358- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Plompverloren stond het er ineens. Een rest Berlijnse Muur. Gewoon, middenin het grasveld. Alsof het een boom of een bankje had kunnen zijn, raasden andere groepjes wielrenners voorbij zonder op- of omkijken. Toen het betonblok in mijn blikveld verscheen hield ik mijn adem in en schoot mijn hartslag even omhoog. Ik schrik er altijd een beetje van als ik zulke sporen onverwacht onder ogen krijg. Alsof er ineens een vos voor je fiets duikt (ja, dat gebeurt ook in Berlijn), je verwacht het op dat moment niet. Gek eigenlijk, want was dat niet juist de reden dat ik de Mauerweg ging fietsen? Om meer te weten te komen én meer te zien van de Berlijnse Muur? En dit betonkolos was zo’n 160 kilometer lang, helemaal niet zo gek dus dat er af en toe nog resten te vinden zijn. Toch denk ik dat we door de vele musea in Berlijn die aandacht schenken aan de Berlijnse Muur vaak denken dat alle historische resten netjes zijn opgepoetst, veilig achter glas staan of zijn voorzien van informatieborden. Maar dat is zeker niet altijd het geval, zeker niet buiten het centrum. We naderden het muursegment en bekeken het van dichtbij. De ronde pijpleiding aan de bovenkant zit er nog op, het moest de grip verminderen en daardoor het vluchtgevaar verminderen. Zo’n rauw overblijfsel tegenkomen is best een beetje onwerkelijk. Waarom staat het daar als enige stuk? Zoveel vragen. Maar eigenlijk is de Mauerweg gewoon een groot openluchtmuseum, daar horen zulke muurresten ook bij.

20140822 - _MG_1360- BerlijnBlog Berliner Mauerweg 3

Toch is dit stukje muur niet zo eenzaam en vergeten als het misschien op het eerste moment lijkt. Er lagen boeketten en bosjes bloemen om de Maueropfer te herdenken. Het ontdekken van zulke sporen is voor mij precies de reden waarom ik deze fietsroute zo bijzonder vind en iedereen kan aanraden om eens (deels) te fietsen.

Met zo’n 50 kilometer in de benen en helemaal niet veel foto’s voor mijn doen (ik heb het verslag aangevuld met extra veel tekst ;-)) maar wel met een hoop nieuwe indrukken, vonden we het genoeg geweest. We fietsten naar Spandau om daar op de S-Bahn te stappen. Het laatste stuk van de route tussen Staaken en Pankow heb ik inmiddels ook gefietst. Een verslag daarvan volgt.

Hebben jullie de Berliner Mauerweg al eens (deels) gefietst? Ik ben benieuwd naar jullie ervaringen!

liebegruesse

Nieuwsbrief

Nieuwsbrief

Meld je aan voor mijn maandelijkse nieuwsbrief en onvang de laatste updates en exclusieve Berlijntips gratis in je inbox.

Je hebt je nu aangemeld voor de BerlijnBlog nieuwsbrief. Dank je wel!

Pin It on Pinterest

Share This